3  Tavukgiller, Kara Kuşları

Orman Horozu

Lyrurus tetrix, Black Grouse

Türkiye’de soyu tükenmiştir. Eskiden lokal olarak az sayıda bulunan yerli türdü.

Relikt bir popülasyon, 19. yüzyılın sonuna kadar İstanbul çevresinde devam etmiştir¹, ancak anlaşıldığı kadarıyla avlanma sonucunda soyu tükenmiştir. Türkiye’de yaşadığı ilk iki bilim insanı tarafından tespit edilmiştir^2,3. Son olarak İstanbul Alemdağ çevresinde bulunduğu düşünülmüş⁴ ve şehirde satılan, nereden geldiği bilinmeyen ölü erkek bireyler tespit edilmiştir⁵. Aynı dönemde Bulgaristan popülasyonunun da ciddi oranda azaldığı kaydedilmiştir⁶; bu durum muhtemelen avcılığa bağlanmaktadır. Tür burada da uzun süreden beri tükenmiş durumdadır. Genel olarak türün küresel yayılış alanı kuzey ve batıya doğru daralmıştır^7–9. Yunanistan’da 1935 yılından bu yana Selanik ve Rodop Dağları çevresinden dört kayıt bulunmaktadır.

Üreme

Türkiye’de yuvalamaz. Kuzey Avrasya’daki orman kuşağında yuvalayan yerli bir türdür.

Alttürler ve Sınıflandırma

Türkiye’de yaşamış popülasyon muhtemelen nominat tetrix alttürüne aittir. Literatürde Tetrao cinsi altında da sınıflandırılmıştır.

Dağ Horozu

Lyrurus mlokosiewiczi, Caucasian Grouse

Lokal olarak az sayıda bulunan yerli bir türdür.

Doğu Karadeniz Dağları’nın kuzey yamaçlarında bulunur. Ağaç sınırının üstündeki 1800-3000 metre arasındaki ormangülü (Rhododendron) örtüsünde yaşar. 3000 metre üzerinden gelen üreme kayıtları¹⁰ doğrulama gerektirir; ancak, neredeyse yerleşim yerlerine yakın (muhtemelen 15 kilometreye kadar) ve sonbahar ile kış mevsimlerinde düşük yüksekliklerde, ağaç sınırının altında ve muhtemelen özellikle şiddetli soğuklarda daha da düşük yüksekliklerde bulunurlar. Yayılış, bodur ormangülü Rhododendron ile alpin çayır kuşağının altındaki huş (Betula) içeren yamaçlar üzerine yoğunlaşmıştır¹¹.

Artvin’in güneydoğusundan Gürcistan sınırı üzerinde Posof’a kadar Yalnızçam Dağları’nda dar bir alanda bulunurlar. Yerel halktan alınan bilgiler ışığında Gümüşhane’nin batısında, Giresun çevresinde ve muhtemelen Bingöl’e kadar güneyde, Cilo Dağları’nda bulunması olasıdır.

Türün lokal olarak nadir ya da Doğu Karadeniz kıyı şeridi boyunca yaygın yerli olduğu gösterilene kadar, geçtiğimiz yıllar içerisindeki kayıtlarda görülen aşırı düzeydeki yetersizlik ile özellikle 1980 öncesi kayıtlardaki eksiklik, türün Türkiye’de çok az bilinmesine neden olmuştur. G. Neuhäuser, Eylül 1943 tarihinde yüksek olasılıkla Türkiye için ilk kayıt olan bir çift huş tavuğunu Rize ve Erzurum arasındaki dağlardan toplamıştır¹².

Türkiye popülasyonunun muhtemelen %90’ının görüldüğü Kaçkar Dağları’nda, özellikle Sivrikaya çevresinde, 1993 yılında gerçekleştirilen gözlem çalışmalarında kur yapma amacıyla bir araya toplanan (lek poligini) 134 erkek gözlenmiştir. O tarihlerde yapılan tümevarımla toplam popülasyonun 2000 bireyden fazla olduğu tahmin edilmiştir¹³. Türkiye popülasyon büyüklüğü, son zamanlardaki çalışmalara göre 1508-2675 birey arasında ölçülmüş ve tür 45 coğrafi yerde kaydedilmiştir¹⁴. Bu coğrafi yerlerin 29 tanesi yakın bir zaman dilimi içerisinde keşfedilmiştir. Bunlardan 4 tanesi nispeten ayrık popülasyonlardır. Türün yayılış sınırlarını ve popülasyon büyüklüğünü tam olarak belirlemek için bilgisayar modellemesi kullanılmıştır¹⁵. Ancak, modellemenin sonuçları bilinen ve yayılış haritasında gösterilen alanı genişletilememiştir. Bununla birlikte 4900 bireylik popülasyon tahmini, önceki en iyimser tahminlerden bile çok yüksek olmuştur.

Türkiye popülasyonu, yaylaların tatil konutlarına dönüşmesi sonucunda artan yol inşaatları nedeniyle yaşam alanlarının terkedilmesinden etkilenmekte ve nesli tehlike altına girmektedir. Daha az ölçüde avlanma baskısından (özellikle sonbahar döneminde görülen bir problem) ve tür için bir tehdit kaynağı olarak listelenen aşırı otlatma bugün kaydedilir ölçekte değildir; ancak, bu durumun izlenmesi gereklidir. Türün popülasyonlarının dengede ya da azalmakta olup olmadığını ortaya koymak için türün popülasyonu ve yayılışı ile ilgili tarihsel bilgiler yetersiz düzeydedir; ancak, popülasyonların azalmasından şüphelenilmektedir.

Üreme

Yuvalama Alanı: Türkiye’de sadece iki yuvanın en iyi bilindiği lokalite, Sivrikaya’da (Rize) bulunmuştur. İlk yuva 2800-3000 metrede, bodur Rhododendron çalılarının bulunduğu 3 hektarlık bir alanda yer almıştır.
Yuvası: Yuva, yoğun, kısa (1 metre) ve çok dallı çallılarda iyice gizlenmiş olup, kökten çıkan dalların arasında, zeminde sığ bir çanak şeklinde yapılmış, kuru dallar ve birkaç kuru Rhododendron yaprağıyla astarlanmıştır.
Yumurta sayısı: Bu yuvada 6 Temmuz 1991 tarihinde 5 yumurta kaydedilmiştir¹⁶.
Üreme dönemi: Erkekler, özellikle şafak ve gün batımında, eşeylerin çiftleşme amaçlı karşılaştığı alanlarda bir araya gelerek kur gösterileri (nümayiş) yaparlar. Diğer kayıtlarda dişinin uçarak uzaklaştığı bir yuvada 12 Temmuz 1993 tarihinde 4 yumurta görülmüş ve bir yumurta kabuğu 11 Haziran 1997 tarihinde bulunmuştur. Bir erişkin dişi ile tam gelişmemiş iki genç, 12 Haziran 2003 tarihinde Ardahan, Posof’da gözlenmiş ve yumurtlama zamanının mayıs başında başladığını göstermiştir. Başka yerlerde, yaygın kuluçka küme büyüklüğü 5-6 (2-10) adettir. Ermenistan’da, 30 Mayıs 1984’te bulunan bir yuva 8 yumurta içermiş ve bu yuvada ilk yumurtanın 21-23 Mayıs 1984 tarihinde bırakıldığı belirlenmiştir. Bir diğer yuva 20 Mayıs 1985 tarihinde yumurta içermekte olup, ilk yumurta 13-16 Mayıs 1985 tarihinde bırakılmıştır. Bir dişi üç genç bireyle (ergin büyüklüğünün %25’ine ulaşmış) birlikte 5 Haziran 1980 tarihinde ve bir diğeri 26 Temmuz 1980 tarihinde tamamiyle büyümüş 5 genç içermektedir (Adamian ve Klem 1999). Ermenistan’dan üreme döneminin daha erken gösteren kayıtlar, Türkiye kayıtlarının normal üreme dönemini yansıtıp yansıtmadığı hakkında bazı şüpheleri ortaya koymuştur.

Alttürler ve Sınıflandırma

Monotipik bir türdür. Rusca literatürde çoğunlukla Lyrurus cinsi altında, Batı Avrupa’da Tetrao altında sınıflandırılmıştır. Farklı uygulamaların özeti için bkz.¹⁷.

Çilkeklik

Perdix perdix, Grey Partridge

Lokal olarak az sayıda bulunan bir yerli türdür.

Özellikle ovalardaki tarım alanlarında, uzun boylu ot topluluklarının kenarlarında ve 2250 metreye kadar birincil yarı step alanlarda ürer. Özellikle İç Anadolu ve Doğu Anadolu’nun kuzey kısımlarında ve Karadeniz Bölgesi’nin iç kısımlarında yuvalar. Güney Anadolu’daki yayılış alanının çoğunda ise çok nadir ve lokaldir.

Geçtiğimiz 20 yıl içerisinde tarımın yoğunlaşması, aşırı otlatma ve avlanma nedeniyle popülasyonu önemli derecede azalmıştır. Trakya’da yabani nesli tükenmiş olup, çeşitli kurum ve kuruluşlar tarafından nüfusu takviye amaçlı genetik yapısı farklı olan yetiştirilmiş kuşlar salınmış, ancak bu kuşlar yeni bir nüfus oluşturamamıştır. Belki de Bulgaristan’daki yabani kuşların Türkiye’ye kendiliğinden gelmesi beklenmelidir.

Üreme

Yuvalama Alanı: Genellikle açık tarım alanlarında ürer.
Yuvası: Türkiye’deki bir yuvası betimlenmemiştir, ancak diğer yerlerden gelen bilgilere göre yuva, ot ve ölü yapraklarla astarlanmış, genellikle vejetasyon içerisine iyi bir şekilde gizlenmiş ve zeminde yer alan sığ oyuklar şeklindedir.
Yumurta sayısı: 19 yumurta koyabilir. Diğer yerlerdeki yaygın kuluçka küme büyüklüğü 9-20 (23) arasındadır. Bazen iki dişinin aynı kuluçkayı paylaşması nedeniyle büyük kuluçkalar da kaydedilebilir.
Üreme dönemi: Mayıs ayında yumurtlamaya başlar. Yavrular: İÇA: 11 Haziran 1977 tarihinde bir genç ile bir ergin Mogan Gölü’nde, 16 Temmuz 1977 tarihinde 8 genç Emir Gölü’nde ve 28 Ağustos 1984 tarihinde 7 bireylik bir aile Çavuşcu Gölü’nde kaydedilmiştir. GDA: Diyarbakır yakınlarında, 16 Mayıs 1999 tarihinde gevenle (Astragalus sp.) örtülü bir yamaçta on yumurta içeren bir yuva 27 Mayıs’ta 19 yumurta içermiştir¹⁸.

Alttürler ve Sınıflandırma

Trakya’da nominat perdix alttürü, Anadolu’da ise canescens alttürü bulunmaktadır. Doğaya salınan farklı orijinden bireylerin yerel kuşlarla karışması nedeniyle türün yayılış alanı içindeki coğrafi varyasyonu oldukça karışıktır⁸.

Sülün

Phasianus colchicus, Common Pheasant

Lokal olarak az sayıda bulunan yerli türdür.

Türkiye’deki yerli popülasyonun yayılış alanı büyük ihtimalle Batı ve Orta Karadeniz kıyısındaki kıyısal ormanlar, “psödomaki” olarak bilinen Akdeniz bitki örtüsü ve fundalıklarla sınırlıydı. Tüm bilinen tarihi ve güncel lokaliteler haritalanmıştır¹⁹, bu yayılış noktalarının çoğu Güney Marmara ve Orta Karadeniz’de yoğunlaşmış olup, en batıda Trabzon’a kadar doğuya ulaşır. Türkiye’deki yerli bir popülasyonun varlığı bir dönem şüpheyle karşılanmışsa da⁸, İstanbul bölgesinden 1792’den sonra gelen kayıtlar yerli popülasyonun varlığını desteklemiştir¹⁹.

Doğal nüfusu neredeyse tamamen kaybolmuştur; yabani kuşların çoğunun soyu av için salınan kuşlara dayanır. Toplam stoktaki yerli kuşların varlığı çok sınırlıdır ve saf yerli kan, devamlı olarak av için salınan yabancı ve karışık kuşların içinde eriyip gitmiştir. Bugün doğal popülasyondan geriye kalanların Sinop bölgesinde ve yakın zamana kadar Kızılırmak Deltası ve çevresinde bulunması olasıdır. İç Anadolu, Ege ve Akdeniz’de görülen sülünler, şüphesiz doğaya salınan kuşlardan türemiştir.

Üreme

Yuvalama Alanı: Kıyısal ormanlar, “psödomaki” olarak bilinen Karadeniz bitki örtüsü ve fundalıklar.
Yuvası: Bu konuda Türkiye’den bir bilgi yoktur. Zemine yuvalar.
Yumurta sayısı: Diğer yerlerde 6-11 yumurta koyar.
Üreme dönemi: Diğer yerlerde mayıs ve haziran arasında yumurta koyar.

Alttürler ve Sınıflandırma

Yerli popülasyon, nominat colchicus alttürü altında sınıflandırılmıştır^20,21. Hatalı olarak Kuzey Kafkasya’da bulunan septentrionalis alttürüne dahil edilmiştir¹².

Turaç

Francolinus francolinus, Black Francolin

Güneydoğu Anadolu ve Doğu Akdeniz’de yaygın olarak çok sayıda bulunan yerli türdür.

Çukurova ve Göksu Deltaları çevresinde, ayrıca Suriye sınırında Fırat ve Dicle nehirleri boyunca ürer. Doğu Akdeniz popülasyonu en iyi izlenendir. Çukurova popülasyonunun 75 çiftinin Akyatan Gölü çevresinde yoğunlaştığı, toplamda 85 çifte ulaştığı kaydedilmiştir¹³. Göksu Deltası’nda, çoğu kumullarda olmak üzere 50 üreme çifti kaydedilmiştir¹³. En yaygın bulunduğu bölge olan Güneydoğu Anadolu’da yaklaşık 15 lokaliteden kaydı vardır²².

Doğu Akdeniz’deki popülasyonu dikkate alınarak mevcut durumu ve ekolojisi derlenmiştir²³. Doğu Akdeniz’deki bazı yerlerde tür için koruma tedbirleri uygulanmıştır. Güneydoğu Anadolu’da ise tarımsal faaliyetlerin artması sonucu hem sayılarının arttığı hem de yayılış alanının genişlediği düşünülmektedir.

Eskiden Güneydoğu Marmara ile Ege Bölgesi’nin güney kıyılarının bazı bölümlerinde yerli olarak kaydedilmiştir²⁴. Ancak, her iki bölgede 19. yüzyıl içinde ortadan kalkmıştır. İstanbul Boğazı çevresinden 1850’li yıllardan gelen tek bir kayıt vardır. Göller Bölgesi ile Anti-Toroslara kadar kuzeyde, 600 metreye kadar oldukça lokal olarak kaydedilmiştir¹². Ekim 2003 tarihinde Tavas, Denizli çevresinden muhtemelen tutsak bir bireyin kaçması sonucu güncel bir kayıt gelmiştir. 1960’lı yıllarda Köyceğiz Gölü’ndeki kayıtlar, Batı Akdeniz’deki son kayıtlardır. 1990’lı yıllara kadar Akdeniz bölgesindeki yayılışı İçel, Adana, Osmaniye ile sınırlıydı. Sayıları artan kuşların yavaş yavaş Batı Akdeniz’e doğru ilerlediği kaydedilmiştir. Örneğin Antalya Havaalanı arazisinde 2010’dan beri kaydedilmektedir.

Üreme

Yuvalama Alanı: Çalı ve çalı dışındaki bitki örtüsüne sahip kumullar ile ot, çalı ve bodur bitkilerin arasındaki oyuklarda yaşarlar. Ayrıca, olgunlaşmamış çalıların bulunduğu nemli (ıslak olmayan) alanlar, nehir kıyıları ve sık ılgın (Tamarix) çalılarından oluşmuş sık topak şeklindeki çalılık alanlarda ve mısır tarlalarında ürerler. Kum tepelerinde (her 2-5 hektarda bir erkek) ve tarım alanlarında (15-30 hektarda bir erkek) yüksek yoğunluktadırlar²³.
Yuvası: Göksu Deltası’ndaki kum tepelerinde 17 Haziran 1992 tarihinde bulunan eski yuva, astarlanmamış, kum içerisinde birkaç bitki parçasıyla çevrelenmiş sığ bir oyuk şeklindedir ve zemininde bir tutam ot içermektedir.
Yumurta sayısı: Türkiye dışında yumurta sayısının genellikle 8-12 arasında olduğu bilinir.
Üreme dönemi: Mart sonu ve nisan arasında yumurta bırakır. Yavrular mayıs ortasında dolaşmaya başlar ve temmuz ortasına kadar görülebilir. Manchester Müzesi’ndeki üç yumurta (tamamlanmamış bir kuluçkadan) İzmir yakılarından 10 Mayıs 1899 tarihinde alınmıştır. Tring Doğa Tarihi Müzesi’ndeki dört yumurtanın ikisi Mersin’den 7 Mayıs 1884 tarihinde ve diğer ikisi 15 Mayıs 1899 tarihinde Anadolu’da bilinmeyen bir lokaliteden alınmıştır. AKD: Göksu Deltası’ndaki kum tepelerinde, 17 Haziran 1992 tarihinde muhtemelen bir önceki yıldan kalmış bir yuva kaydedilmiştir. Yuvada güneşten etkilenmiş ve solgun renklere sahip yumurta kabukları bulunmuştur. Yuva, astarlanmamış, kum içerisinde birkaç bitki parçasıyla çevrelenmiş sığ bir oyuk şeklindedir ve zemininde bir tutam ot içermektedir. Göksu’da, en azından 1-2 günlük 7 genç ile bir dişi 5 Mayıs 2004 tarihinde kaydedilmiştir. Bu kayıt, ilk yumurtanın 9 Nisan’da bırakıldığını göstermektedir. Bir ergin ile bir genç kuş 20 Temmuz 1986 tarihinde gözlenmiştir. Çukurova’da, yerel halk yavruları 10 Mayıs 1986 tarihinde yakalamıştır (yaygın oldukları bildirilmiştir). Bu tarih, yumurta bırakma zamanının yaklaşık nisan ortasında olduğunu göstermektedir. Ötüşteki artış ise nisan ayının ikinci yarısı ile mayıs ayının ilk yarısında tepe yapmaktadır²³. Eski avcıların kayıtlarına göre “dişi kuşlar mart sonu ile nisan ayı içerisinde yuvaları ve yumurtaları ile meşguldürler”²⁵. Yumurtalar, keklik (kınalı keklik) yumurtaları büyüklüğünde ve açık yeşil renktedir; Seyhan ve Ceyhan kıyılarındaki sık örtüşe sahip bodur ağaçlıklar arasında zemine bırakılır. Dörtyol ve Alik civarında, dik ve derin vadilerdeki kayalıkların sınırlarına ya da adalar arasındaki saz yatakları araları ile bodur ağaçlıklar ve çalı topakları içine yuvalanırlar. Eskiden Adana civarındaki düzlüklerde çok sayıda görülürlermiş. GDA: Birecik’in güneyindeki geniş mısır tarlalarında erginlerin sesleri duyulmuş, üredikleri kesin olarak kaydedilmiştir.

Alttürler ve Sınıflandırma

Türkiye’de nominat alttürü bulunur. Meinertzhagen tarafından Amik Gölü bölgesinden tanımlanmış billypayni alttürü sinonim olarak kabul edilmektedir.

Urkeklik

Tetraogallus caspius, Caspian Snowcock

Yüksek dağlarda lokal olarak az sayıda bulunan yerli türdür.

Yüksek dağların yerlisidir. Üç önemli popülasyon Doğu Karadeniz Bölgesi, Yüksekova ile Hakkari’ye ve İran sınırına kadar uzanan Doğu Anadolu’nun dağlık kısımları ve en batı sınırını oluşturan Toroslar olarak belirtilebilir. En batıda Toros silsilesinde Bolkar ve Melendiz dağlarında kaydedilmiştir. Yaz aylarında genellikle 2400 metrenin üzerinde kaydedilir. Ancak yazın Mersin’in kuzeyindeki dağlarda 2000 metrenin altında da görülmüştür. Ara sıra sonbahar döneminde 60 bireye kadar büyük gruplar oluştururlar; bu grupların bazıları kış ortasında alçak bölgelere inenler olabilir.

Eski kayıtlarda, en batıda Geyik Dağı, Alanya’nın kuzeyi ve Antalya’nın dağlık alanlarında gözlenmiştir¹². Daha batıda Akdağlar ve Beydağları’ndaki sürekli kar örtüsüne sahip zirveler de uygun yüksekliğe sahip alanlardır.

Üreme

Yuvalama Alanı: Özellikle 2400 metre üzerinde, alpine çayırlarla kaplı, dik kayalıkların ve yarların olduğu, yıl boyunca karlı bölgelerde ürerler.
Yuvası: Karanfil Dağı’nda 2100 metre yükseklikte 23 Nisan 1876 tarihinde, bir dişi çıkıntılı bir kaya ve ardıç kökü ile sarılmış bir yuvanın bulunduğu dik bir su yolundaki küçük bir kaya üzerinden uçmuştur. Yuva, taşlı toprak üzerinde derin yuvarlak bir oyuk olup yetersiz düzeyde kuru otlar ve birkaç kuş tüyüyle astarlıdır. Bu yuvada altı yumurta kaydedilmiştir. 25 Nisan 1876 tarihinde Bolkar Dağları’ndaki iki yuva benzer özelliklerde kaydedilmiştir. Ancak bir tanesi yeşil köknar ibreleri ile astarlanmıştır.
Yumurta sayısı: Yukarıdaki üç yuvada altı ve dört yumurta kaydedilmiştir. İki yumurta Manchester Müzesi’nde, diğerleri ise Tring Doğa Tarihi Müzesi’nde saklanmaktadır.
Üreme dönemi: KAR: Sivrikaya’da (Rize) beş genç ile bir ergin 12 Haziran 1989 tarihinde küçük karlı alanları geçerken kaydedilmiştir. AKD: Nisan 1876 tarihinde Toroslar Aladağlar bölgesindeki yuvaları araştırmıştır²⁶ . 8 Temmuz 1986 tarihinde Aladağlar’da 1-2 haftalık 5 genç ile bir ergin gözlenmiştir. İlk yumurta 21 Mayıs tarihinde bırakılmış olmalıdır. Çil Keklik büyüklüğünde 5-6 ferik ile bir dişi 3-5 Ağustos 1967 tarihinde kaydedilmiştir²⁷. 19 Ağustos 2000 tarihinde, bazıları erginlerden belirgin derecede küçük 3-4 ferikli en azından üç aile grubu kaydedilmiştir.

Ermenistan’da ortalama yumurtlama dönemi 10-15 Mayıs, kuluçka dönemi ise 20-30 Mayıs arasındadır. Yavrular 13 Haziran tarihinde kaydedilmiştir²⁸. Gençlere ait bazı erken kayıtlar ilk yumurtanın 23 Nisan veya öncesinde bırakıldığını ortaya koymaktadır. Nisan sonu ile mayıs başını içeren iki kayıt Danford’un Türkiye’de kaydettiği yuva tarihleri ile kabaca uyum göstermektedir.

Alttürler ve Sınıflandırma

Monotipik bir türdür. Eskiden Hakkari ve Zagros Dağları’ndaki kuşların semenowtianschanskii (Zarudny, 1908), Toros Dağları’ndaki kuşların tauricus (Dresser, 1876) ve Erzurum bölgesindeki kuşların challayei isimli ayrı alttürler olduğu düşünülmüştür.

Kum Kekliği

Ammoperdix griseogularis, See-see Partridge

Güneydoğu Anadolu’da yaygın olarak çok sayıda bulunan yerli türdür.

İlk zamanlarda çoğunlukla Suriye sınırına 50 km mesafedeki 15 lokaliteden bilinirdi. Ancak, Güneydoğu Anadolu’da yürütülen kapsamlı bir biyoçeşitlilik araştırması, uygun habitatların bulunduğu alanlarla birlikte türün hemen hemen 50 coğrafi yerde bulunduğunu göstermiştir²⁹. Çoğunlukla az sayıda gözlenir, ancak sonbaharda 40 bireylik gruplar kaydedilmiştir.

Üreme

Yuvalama Alanı: Güneydoğu Anadolu’da zayıf vejetasyon örtüsüne sahip kurak kayalık alanlarda üremektedir.
Yuvası: Türkiye içerisinde yuva ve yumurta tanımlaması yapılmamıştır; ancak, diğer yerlerde yuvalar, yuvanın bulunduğu yere yakın bitki materyalleri ve otlarla astarlanmış, genellikle taş ya da bir tutam bitki ile çevrelenmiş şekilde zeminde, toprağa kazılmış halde bulunur.
Yumurta sayısı: Kuluçka küme büyüklüğü genellikle 8-12 arasındadır, bazen yumurta sayısı 16’ya kadar çıkabilmektedir.
Üreme dönemi: Nisan ayında çiftler kaydedilmiştir. 5-7 Haziran 1973 tarihinde Halfeti’de kaydedilen üç haftalık üç genç birey ile bir ergin, diğer yerlerde kaydedilen ilk yumurtayı koyma tarihiyle çelişmeyecek şekilde ilk yumurtaların nisan ortasında bırakıldığını göstermektedir. 2004-05 yıllarında Birecik’te birkaç genç birey kaydedilmiştir. 11 Ağustos 2001 tarihinde Cizre’de bir aile kaydedilmiş, gençlerin boyu hakkında detaylar verilmemiştir.

Alttürler ve Sınıflandırma

Monotipik bir türdür.

Bıldırcın

Coturnix coturnix, Common Quail

Yaygın olarak çok sayıda bulunan bir yaz konuğu ve geçit türüdür. Nadiren az sayıda kışlar.

Çoğunlukla tahıl ekilen kurak tarlalar, bozkırlar, çayırlar ve yüksek otların bulunduğu dağlık bölgelerin yanında yoğun vejetasyonlu kumullar gibi alanlarda bulunur. Özellikle İç Anadolu’da oldukça yaygın olarak ürer, ancak hububat tarımının nispeten az olduğu kıyısal bölgelerde oldukça azdır. Doğu kesimlerinden en azından 2300 metreye kadar üreyebilir. Üreme ve geçit sırasında özellikle tahıl ekilen arazilerde bulunur.

Üreme dışında, geçit sırasında tüm ülkede bol sayıda bulunur. İlkbahar geçişi mart sonu ve nisan arasında, sonbahar geçişi ise ağustos sonu ve eylül boyunca, hatta kuzey bölgelerinde daha erken gerçekleşir. İlkbahar göçünde kuzey bölgelere mart sonu itibariyle ulaşır. Sonbahar göçünde Karadeniz kıyılarında kasıma kadar göçünün sürdüğü bilinir³⁰. Kasım sonunda, 26 Kasım 2003’te Seyfe Gölü’nde ve 20 Kasım 2010’da Nallıhan Kuş Cenneti’nde kaydedilmiştir³¹. Az sayıda Ege ve Akdeniz kıyılarında kışlar, bu durum geçişin sonunun tespitini zorlaştırır.

Tarım arazilerinde yaşayan diğer kuşlar gibi, tarımın yoğunlaşması, tahıl dışındaki ürünlerin çoğalması ve yasadışı avcılık sonucunda sayıları ülke çapında azalmıştır. Göçmen kuşlar aşırı av baskısı altındadır ve özellikle Karadeniz bölgesinde yasadışı teyp kullanarak yakalama faaliyetleri devam etmektedir.

Üreme

Yuvalama Alanı: Özellikle hububat tarlalarında yuvalar.
Yuvası: Ürediğini kanıtlamak son derece zordur ve Türkiye’de henüz bir yuvası tespit edilmemiştir. Türkiye dışında, yerdeki düzce bir çukuru ot ve yakındaki bitkisel materyal ile astarlar.
Yumurta sayısı: Genellikle 7-12, istisnai olarak 6-18 arasında yumurta koyar.
Üreme dönemi: Genellikle nisan sonu ile mayıs ortası arasında yumurta koyar. MAR: Uluabat Gölü’nde 22 Mayıs 1966’da yavrular gözlenmiştir. Çoğu bölgeye ilkbaharda nisan ortasından gelir ve tüm yavru gözlemleri üremenin alana varıştan hemen sonra başladığını gösterir. Ağustos’ta duyulan kuşlar gecikmiş bir üremenin göstergesi olabilir. GDA: Birecik’te 4 Haziran 1993’te tamamen palazlanmış 3 haftalık 9 yavru, hasat döneminde biçilmiş mısırın altında saklanırken görülmüş ve köylüler tarafından yenmek üzere yakalanmıştır. 5 Haziran 1993’te görülen başka 6 kuş, yumurtlama tarihinin yaklaşık 20 Nisan’da olduğunu gösterir. Suriye’de yavrularıyla dolaşan bir çift temmuz ayında gözlenmiştir³².

Alttürler ve Sınıflandırma

Türkiye’de nominat alttürü bulunur.

Kınalı Keklik

Alectoris chukar, Chukar Partridge

Yaygın olarak çok sayıda bulunabilen bir yerli türdür.

Yaygın, Trakya ve Batı Karadeniz kıyı şeridinde nadir, Türkiye genelinde ise oldukça bol bulunan yerli bir kuş türüdür. İç bölgelerde genellikle 700-2000 metre arasında görülür ve genellikle kurak, kayalık tepe ve dağlık alanlarda, en az 2800 metreye kadar kaydedilmiştir. Hemen hemen 40 bireye kadar çıkabilen ve gençleri de içeren oldukça büyük sürüler gözlenmiştir.

Geçmişte özellikle Hatay ve Doğu Karadeniz kıyı şeridi gibi bölgelerde oldukça bol olarak kaydedilmiş, ancak son zamanlarda belirgin bir azalma göstermiştir.

Üreme

Yuvalama Alanı: Bodur çalılar ile kurumuş tarım alanlarının bulunduğu kayalık ve taşlık tepelerle oldukça kurak ve çorak alanlarda ürer.
Yuvası: Yerde yuvasını bir çalı ya da bitki dibine gizler.
Yumurta sayısı: Genellikle 5-22 arasında değişmekle birlikte, bazı bölgelerde daha düşük ya da yüksek sayılarda yumurta kaydedilmiştir.
Üreme dönemi: Genellikle mayıs sonu ile haziran başı arasında yumurtlamaya başlar. Yavrular, temmuz ayı ortasına kadar gözlemlenebilir. Farklı bölgelerde kaydedilen üreme dönemleri, ortam koşullarına bağlı olarak değişiklik gösterebilir. EGE: Kuluçkadaki bir ergin birey, İzmir yakınlarında 14 yumurta içeren bir yuvadan³³ 7 Mayıs 1951 tarihinde alınmıştır. Yuva, yuvanın sahibi olan kuşun çok sayıda tüyü ile birlikte çalı benzeri bitkilerle astarlanmış ve dikenli meşe ile de korunmuştur. Yumurtalar krem ile kırmızı arasında bir renklenme ile kırmızımsı küçük beneklenmeler gösterir³⁴. AKD: 11 Mayıs 1899 tarihinde Acıgöl’de 5 yumurtalı bir yuva kaydedilmiştir; dişinin yumurtlamaya devam edeceği düşünülmüştür³⁵. Karadağ’da, taze yumurtalar içeren iki yuva 1907 yılının Mayıs sonunda kaydedilmiştir. Bu yuvada taze yumurtalar haziran ayında da bulunmuştur. Bir ergin ile 5-6 iyi gelişmiş genç birey, Burdur ve Bucak arasındaki geçitte 13 Temmuz 1968 tarihinde kaydedilmiştir³⁶. İÇA: 22 yumurta içeren bir yuva, 24 Mayıs 1998 tarihinde Ereğli yakınlarındaki bir kraterin, bir çalı ile sarılmış kaya çıkıntısı üzerinde kaydedilmiştir. 20 yumurtadan 9 tanesi nisan ayı sonunda bırakılmıştır (Banoğlu ve Burr 1953). DOA: Nemrut Dağı’nda (Bitlis), 9 Haziran 2004 tarihinde sabah saatlerinde 15 yumurtalı bir yuva kaydedilmiştir. Ancak, günün ilerleyen saatlerinde, ergin bir birey yuva üzerine oturmuştur. Muhtemelen bu tarih inkübasyonun ilk günü olarak belirtilebilir. Yuva, kısmen yaprak döken ormandaki bodur çalılar altında bulunur. Zemine derin bir şekilde kazılmış ve birkaç adet ergin kuş tüyü ve otların kökleri ile astarlanmıştır. GDA: Kuluçka kayıtları 2 Haziran 2001 tarihinde Işıklı’da (Gaziantep) gençleri içermektedir ve 22 Haziran 1966 tarihinde Menemen (İzmir) yakınlarında 6, 7 ve 8 yavrulu bireyleri içermektedir. Akdeniz Bölgesi’nde 22 Mayıs 1989 tarihinde bir kuluçka ve 30 Haziran 1966’da Aladağlar’da birkaç günlük genç bir birey kaydedilmiştir. Birkaç kuluçkanın birleşmesi sonucunda oluşan ve yaygın olarak gözlemlenmeyen büyük kuluçkalar, tek bir ergin ile birlikte 13 Ağustos 1967 tarihinde Kızılcahamam’da (Ankara) kaydedilmiştir³⁷.

Alttürler ve Sınıflandırma

Türkiye’nin güneyi boyunca cypriotes alttürü görülmektedir. Kuzeyde kleini ve Doğu Akdeniz bölgesine özgü sinaica alttürünün etkili olduğu bölgede, Güneydoğu Anadolu’da kurdestanica alttürü bulunmaktadır. Tür içerisindeki coğrafi varyasyon konusu ile ilgili kesin bir çıkarım yapılamamıştır; ancak gözlemlenen formların tamamı, güçlü bir şekilde gradient ile birlikte belirgin klinal yapı göstermektedir⁸.

Kaya Güvercini

Columba livia, Rock Dove

Menşei karışık olarak; yaygın ve çok sayıda bulunan yerlidir.

Şehir güvercini formunda ülke çapında ve özellikle İstanbul, İç Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da yaygın ve çok boldur. Saf veya safa yakın kaya güvercini formu çok daha az sayıda bulunur ve güneyde 3000 m. kuzeyde ve doğudan 4000 metreye kadar yükseklikteki kayalık ve dağlık arazide ve deniz kıyısındaki yarlarda bulunur. Saf popülasyonların tespit edilebilmesi için gözlemcilerin yabani dondaki güvercin gruplarını daha ayrıntılı tanımlamaları gerekmektedir. Buna rağmen en azından Güneydoğu Anadolu’da şehir kuşları ve insan yerleşimlerine yakın üreyebilen yabani kuşları birbirinden ayırt etmek mümkün görünmemektedir.

Üreme

Yuvalama Alanı: Çoğunlukla 20 çiftten az küçük koloniler halinde, bazen de tek başına yuvalar. Kaya oyukları, yarlardaki mağaralar, serpme kaya yığınları, binalar, harabeler, yer kuyuları ve yerde çalıların altına yuva yapar. Bazen yuvalama alanını diğer kuşlarla, özellikle küçük karga ile paylaşır.
Yuvası: Dallardan, ince bitki gövdelerinden ve köklerden oluşan ince bir platformdur.
Yumurta sayısı: 15 yuvada 2 yumurta, olası tamamlanmamış kuluçkalarda ise 2 yuvada 1 yumurta kaydedilmiştir. İki yuvada ikişer yavru görülmüştür.
Üreme dönemi: Şehir güvercini muhtemelen yıl boyu yuvalar. Kaya güvercini mart ayından itibaren yumurta koyar, yavrular mayıs sonu yuvadan ayrılır. EGE: 8 Mayıs 1950’de Çeşme açıklarındaki Ilıca Adası’nda, düz bir zeminde bir çalının altında içinde uzun süredir kuluçkaya yatılan iki yumurta olan bir yuva görülmüştür³⁴. 14 Mayıs 1899’da, İzmir yakınlarındaki bir harabede içinde iki yumurta bulunan bir yuva kaydedilmiştir³⁵. İÇA: 22 Mayıs 2007’de aynı yuvada hem tam gelişmiş iki yavru hem de iki yumurta görülmüştür³³. Bunun, iki çiftin üremesinden kaynaklandığı ve muhtemelen yavruların kendi yuvalarından ayrıldığı düşünülmüştür. 7 Mayıs’ta görülen yeni palazlanmış yavru, yumurtlamanın mart ortasında başladığını göstermektedir. Bolluk Gölü’ndeki bir adada bulunan kolonide, kuşlar yerde çalıların altında suna yuvalarıyla karışık olarak yuvalamışlardır. Hem 24 Haziran 1992’de hem de 7 Mayıs 1993’te yaklaşık 5 yuvada ikişer yumurta görülmüş olup, bu durum türün yılda iki kez kuluçkaya yattığını açıkça göstermektedir. DOA: 9 Haziran 2001’de Balık Gölü’nde birçok çift, küçük karga ile birlikte gölün ortasındaki bir adadaki kaya yığınları arasında yuvalamıştır.

Alttürler ve Sınıflandırma

Türkiye’ genelinde nominat alttür bulunur. Bunun yanında¹² kuzeydoğuda gaddi alttürü ve güneyde palaestinae alttürü olduğunu düşünmüş, Roselaar³⁸ Türkiye ve Kafkas popülasyonları için ayrı bir alttür tanınması önermiştir.

Gökçe Güvercin

Columba oenas, Stock Dove

Seyrek ve lokal yaz konuğu, nispeten yaygın ve az sayıda geçit kuşu ve kış konuğudur.

Ülkenin zengin ormanlı dağlık bölgelerinde en azından 2100 metreye kadar çıkan oldukça az sayıda ve yerel dağılım gösteren yerli ve yarı göçmendir. Istranca Dağları’nda büyük ihtimalle üremektedir, Mayıs, Ağustos 2009 arasında yapılan çalışmada bazı ihtimaller gözlenmiştir (Özkan 2010). Bulgaristan tarafından ürediği bilindiği için büyük bir sürpriz değildi³⁹. Doğu Karadeniz’in bazı bölgelerinde 400 metrenin altında nispeten bol olarak ürer⁴⁰. Geçit sırasında daha yaygındır. İstanbul Boğazı’ndan Eylül ortası ile Ekim sonu arasında en yüksek sayıda da Ekim ortasında geçit yapar^41,42. Kuzeydoğu Anadolu’da en yüksek sayılarda Ekim ortası ile sonu arasında geçer⁴². İlkbaharda geçişinde Kızılırmak Deltası’nda Mart sonu en yoğun geçer ve geçişi nisan ortasına kadar geçtiği saptanmış olsa da⁴³, bu yayındaki çalışma muhtemelen erken göçünü kaçırmıştır. Sonbahar göçünde güney kıyılarında ve hatta doğu bölgelerinde de bulunabilir. Kışın batı ve orta bölgelerinde özellikle İç Anadolu’nun batı, güneybatı ve güney kısımlarında Toros Dağları eteklerinde yer yer kayda değer sayılarda olabilir. Üremeyen kuşlar kışlama alanlarında Mayıs ortasına kadar kalabilir.

Üreme

Yuvalama Alanı: Bir bilgi yoktur.
Yuvası: Bir bilgi yoktur.
Yumurta sayısı: Türkiye’den bir bilgi yoktur. Muhtemelen 2 yumurta koyar.
Üreme dönemi: Bir bilgi yoktur.

Alttürler ve Sınıflandırma

Türkiye’de nominat alttürü bulunur.

Tahtalı

Columba palumbus, Common Wood Pigeon

Oldukça yaygın ve nispeten çok sayıda bulunan yerli ve yarı göçmen, yaygın ve çok sayıda bulunan geçit türü ve kış konuğudur.

Akdeniz Bölgesi’nde en yaygın, İç Anadolu’da seyrektir. Genellikle daha kurak ve çoğunlukla dağlık ibreli ormanlarda ürer, yayılışı seyrek olabilir. Deniz seviyesinde az sayıda ürer, çoğunlukla 900 metrenin üstündedir, en azından 2200 metreye kadar çıkabilir.

Ülke çapında geçit sırasında daha yaygındır, İstanbul Boğazı’ndan geçişi eylül başından ekim başı arasında, dolayısıyla gökçe güvercinden daha erkendir. 2-4 Ekim 1974’te 647 tane sayılmış, 24 Eylül ve 8 Ekim 1973’de de toplam 11.780 kuş sayılmış, en yoğun geçiş 2000 kuşla 2 Ekim’de gerçekleşmiştir. Göçü güney kıyılarında da hissedilir, ancak Akdeniz’deki büyük nehir deltalarında çok seyrektir. Marmara ve İç Anadolu’nun iç bölgelerinde göç sırasında birkaç yüzlük sürüler halinde görülebilir. Kışın yer yer yüksek sayılarda görülebilir, İç Anadolu’da genellikle azdır. Batı ve güneyde kışlayan sürüler iç bölgelerden göç alabilir, Aralık 1969’da Antalya Korkuteli’nde 950, Burdur Gölü’nde 740’lık sürülere rastlanmıştır. İlkbahar göçü mart ortası ve nisan ortası arasında yoğunlaşır, 24-31 Mart 1972’de Manyas Kuşcenneti’nde toplanan yaklaşık 10.000, 19 Kasım 2005’te Sandıklı ve Afyon arasında toplanan 2000 kuş ve Aralık 2004’te Meriç Deltası’nda toplanan binlercesi son derece istisnai bir kalabalık oluşturmuştur. Kışlama alanlarında mayısın ilk haftasına kadar kalabilir.

Üreme

Yuvalama Alanı: Çam ormanları, meyvelik bahçeler ve nehir boyundaki riperyan alanlarda yuvalar.
Yuvası: Türkiye’den bir bilgi yoktur.
Yumurta sayısı: Türkiye’den bir bilgi yoktur. Muhtemelen 2 yumurta koyar.
Üreme dönemi: Nisan ve mayısta gösteri uçuşu yaptığı gözlenmiş, yumurta koyduğu varsayılmıştır. Yavrular mayıstan itibaren görülür. KAR: Nisan 1992’de, Kızılırmak Deltası Yörükler Ormanı’nda bazı bireylerin gösteri uçuşu yaptığı kaydedilmiştir. 3 Haziran 1992’de yuva yakınında bir kuş görülmüştür⁴³. 16 Haziran 1975’te, Zigana Dağı Torul yakınlarında genç bireyler gözlenmiştir. GDA: 3 Mayıs 2004’te, Gaziantep Karkamış’ta gösteri uçuşu gözlenmiştir.

Alttürler ve Sınıflandırma

Türkiye’de nominat alttürü bulunur²¹. Güneydoğu’da iranica alttürü ile bir geçişin görülebilir olduğundan bahseder. Doğuda iranica alttürünün casiotis alttürüne geçiş yaptığından dolayı iranica casiotis alttürünün bir sinonimi olabilir⁴⁴.

Üveyik

Streptopelia turtur, European Turtle Dove

Yaygın ve yer yer çok çok sayıda bulunan yaz konuğu ve geçit türüdür.

Ülkenin çoğu yerindeki ormanlık ve tarımsal arazilerde genellikle oldukça çok ve yaygın olan bir yaz konuğudur. Batıda daha yaygın, doğuda da oldukça lokaldir. Kızılırmak Deltası’nda 1992’de toplam 600-800 çiftin ürediği tahmin edilmiştir⁴³.Karadeniz ve Marmara bölgelerinde 1500 metreye kadar, Toroslar’da 200-1300 metrede, Kuzeydoğu Anadolu’da da 2000 metreye kadar yuvalar. Geçit sırasında daha yaygındır, sıka çok yüksek sayılarda görülür. İlkbaharda nisan başında gelir, ekim başına kadar kalır. İstanbul Boğazı’ndan ciddi ölçekte bir geçiş olmasa da Kuzeydoğu Anadolu ve kısmen Doğu Anadolu’da çok bol sayıda görülür. 1968 Eylül sonunda yüzlercesi Silifke ve Antalya arasındaki Akdeniz kıyısında gözlenmiş, yaklaşık 1000 tanesi 16 Haziran 1975’te Zigana Geçidi ve Trabzon arasında, aynı tarihte yaklaşık 3000-4000 tanesi Erzurum ve Gümüşhane arasında, yaklaşık 2000 tanesi 2 Mayıs 2004’te Birecik’in güneyinde gecelerken gözlenmiştir. İlkbahar geçişi az ölçekte de olsa özellikle kuzey bölgelerinde haziran ortasında kadar devam eder. En erken geliş tarihi 30 Mart’tır. Dönüş temmuzun son haftasında başlar, eylül ayında tepe yapar ve genellikle ekim başında biter. İç Anadolu’da en geç 28 Ekim’de görülmüştür.

Üreme

Yuvalama Alanı: Ağaçlık, çitlik ve yüksek çalıların bulunduğu doğal ve tarımsal arazilerde, meyve ve zeytin bahçelerinde, ormanlarda ve orman kenarlarında ürer.
Yuvası: Genellikle bir çalıya veya alçak bir ağaca, yerden 2-4 metre yukarıya yapılır. İnce dallardan örülmüş sığ bir platform olup, hafif çukur ortası otlar ve ince köklerle astarlanır.
Yumurta sayısı: On üç yuvada 2 yumurta, bir yuvada ise 1 yumurta kaydedilmiştir. Üç yuvada 2 yavru gözlenmiştir.
Üreme dönemi: Mayıs ayından itibaren yumurta koyar. yavrular temmuzda görülür. Türkiye dışında yılda iki hatta üç kez kuluçkaya yattığı ve üremenin ağustosa kadar devam ettiği bilinmektedir. Ancak, Türkiye’den henüz böyle bir gözlem kaydedilmemiştir. EGE: 10 Mayıs 1950’de, içinde yeni konmuş yumurtalar bulunan bir yuva en erken üreme kaydıdır³⁴. İzmir ve Aydın Akköy’de mayısın ikinci yarısı ve haziran başında birkaç başka kayıt bulunmaktadır. 24 Haziran 1966’da, Bafa Gölü’nde içinde iki yumurta bulunan bir yuva gözlenmiştir. KAR: Kızılırmak Deltası’nda, Temmuz 1971’de 1 hektarlık ormanda sekiz tane kullanılan yuva sayılmıştır⁴⁵. İÇA: 30 Mayıs 1999’da, Göreme yakınlarında dört erişkin gösteri uçuşunda gözlenmiştir. 25 Haziran 1992’de, Hasan Dağı’nda içinde bir ve iki yumurta bulunan ve muhtemelen ikinci kez kuluçkaya yatılan iki yuva bulunmuştur. Ancak, 13 Haziran 1907’de Karaman Karadağ’da içinde birkaç günlük iki yavru bulunan bir yuva kaydedilmiştir³³, bu kaydın muhtemelen ilk kuluçkaya ait olduğu düşünülmektedir. GDA: 18 Mayıs 1993’te, Birecik’te içinde iki yumurta bulunan bir yuva bulunmuştur. 11 Mayıs 2004’te, Halfeti’de küçük bir meyve bahçesinde 1,7 metre boyundaki ağaçlarda ikişer yumurta bulunan iki yuva kaydedilmiştir. 8 Haziran 1993’te, Gaziantep yakınlarında yuva kuran erişkinler ve 14 Haziran 1996’da muhtemelen ikinci yuvayı kuran bireyler gözlenmiştir.

Alttürler ve Sınıflandırma

Türkiye’de nominat alttürü bulunur.

Büyük Üveyik

Streptopelia orientalis, Oriental Turtle Dove

Rastlantısal konuktur.

İlk kez 12-15 Ocak 2011 tarihlerinde Ayvalık’ta bir bahçede kaydedilmiştir. İlk kışında olan ve diğer Avrupa ve Orta Doğu kayıtlarıyla uyumlu olarak meena alttürüne ait olan ilk kışındaki bu birey iyi şekilde fotoğraflanmıştır. Ardından aynı kış, 7 Şubat 2011’de Yeşilırmak Deltası’nda bir birey gözlenmiş ve fotoğraflanmıştır.

Üreme

Türkiye’de yuvalamaz. Yayılış alanı Doğu Asya’dır.

Alttürler ve Sınıflandırma

Türkiye’de nominat alttürü bulunur. Tür bugünkü Türkiye sınırlarında tanımlanmıştır.

Kumru

Streptopelia decaocto, Eurasian Collared Dove

Yaygın ve çok sayıda bulunan yerli ve yarı göçmendir.

Genellikle alçak bölgelerde bulunur, Doğu Anadolu’da oldukça yerel yayılış gösterir, Doğu Karadeniz’de yoktur. Son yıllarda hem Balkanlar hem de Orta Doğu’da yayılış alanında ciddi değişimler yaşanmış ve bu olgu^46,47 tarafından incelenmiş ve Türkiye’yi de içine alan bu coğrafyada yayılış alanındaki genişleme belgelenmiştir. Bazı bölgelerde yarı göçmen olduğu düşünülür, kışları sert geçen iç bölgelerde kıyı bölgelerine bir hareket vardır. Kışın ve ilkbaharda yüzlerce kuştan oluşan sürüler gözlenmiştir. İstanbul ve diğer metropollerde küçük kumru ile rekabet edememiş ve yerini küçük kumruya bırakmıştır.

Üreme

Yuvalama Alanı: Tarım arazileri ve kentsel bölgelerde, özellikle köy ve kasabalarda yuvalar. İdeal koşullarda, yapraklı ve ibreli ağaçların karışık bulunduğu gelişmiş bahçe ve parklarda da ürer. Yuvasını ağaçlara veya yüksek çalılara yapar. Bazen Mersin’de gözlemlendiği gibi binalarda ve telefon direklerinde de yuvaladığı kaydedilmiştir⁴⁸.
Yuvası: İnce dal ve bitki gövdelerinden oluşan cılız bir platformdur. Daha ince bitkisel materyaller ve diğer malzemelerle özensizce astarlanır.
Yumurta sayısı: Üç yuvada ikişer yumurta sayılmıştır. İki yuvada ikişer yavru gözlenmiştir.
Üreme dönemi: Genellikle nisan ve mayıs ayında ilk yumurtaları koyar. Türkiye’de ve diğer bölgelerde yılda iki kez kuluçkaya yatar. EGE: 23 Nisan 2003’te Aydın Akköy’de ve 9 Mayıs 1950’de İzmir’de kuluçkadaki erişkinler gözlenmiştir³⁴. 2 Haziran 1954’te İzmir’de bir yuvada yeni bırakılmış iki yumurta kaydedilmiştir³⁴. 29 Haziran 1966’da Akhisar’da, bir tespih ağacının üzerine yerleştirilmiş hasır bir sepetteki yuvada kuluçkaya yatmış bir erişkin gözlenmiştir. AKD: 18 Mayıs 1951’de Mersin’de bir erişkinin yuvasını astarladığı gözlenmiştir⁴⁸. 3 Mayıs 1970’te İskenderun’da bir yüksek gerilim hattı direğine yuva kuran bir erişkin gözlenmiştir. 5 Mayıs 2003’te Dalaman Havaalanı’nda, bir sıra ibreli ağaçtaki yuvada kuluçkada bir erişkin gözlenmiştir. 6 Mayıs 2004’te Göksu Deltası’nda iki erişkinin kuluçkada olduğu iki yuva kaydedilmiştir. İÇA: 24 Nisan 1991’de Konya Hotamış’ta bir yuva bulunmuştur⁴⁹. Haziran 1991’in ilk haftasında, Kayseri İncesu’da bir karaçamın içindeki yuvada iki yumurta tespit edilmiştir (BD). 23 Nisan 2004’te Şereflikoçhisar’da yol kenarındaki bir ağaçta kuluçkaya yatan bir erişkin gözlenmiştir. 15 Mayıs 2004’te Cihanbeyli’de bulunan bir yuvada yumurtadan yeni çıkmış iki yavru gözlenmiştir. GDA: 11 Mayıs 2004’te Halfeti yakınlarında yuva yapımı gözlenmiştir. 3 Haziran 1998’de Birecik’te iki yuvada ikişer yumurta bulunmuş, 11 Mayıs 2004’te ise iki yumurta kaydedilmiştir. 25 Haziran 2001’de Birecik’te, yuvadaki iki iri yavru bir yılan tarafından yenmiştir.

Alttürler ve Sınıflandırma

Türkiye’de nominat alttürü bulunur. Tür bugünkü Türkiye sınırlarında tanımlanmıştır.

Küçük Kumru

Spilopelia senegalensis, Laughing Dove

Nispeten yaygın ve çok sayıda bulunan yerlidir.

Ülkedeki yayılış alanı ve durumu⁵⁰ tarafından ayrıntılı bir araştırma konusu olarak ele alınmıştır. Güneydoğu Anadolu, Doğu Akdeniz ve İstanbul çevresinde kasaba ve şehirlerde çok bol bulunan yerli kuştur. İstanbul’da gelen kuşların menşei Tunus’tan getirilen kuşlar olduğu düşünülür. Ayrıca tüm yurtta çok yerel olarak şehirlerde rastlanabilir. Bazı yerleşimlerde rekabet halinde olduğu kumruyu egale etmeyi başarırken, diğerlerinde kumru daha baskın çıkar. En yoğun olarak görüldüğü şehirler İstanbul, Adana, Mersin, Adıyaman, Gaziantep, Urfa, Mardin ve Diyarbakır’dır. Daha küçük sayılarda Antalya, Afyon, Ankara, Samsun, Erzincan ve Malatya’da, tek tük İzmir, Çanakkale, Edirne, Tekirdağ, Konya, Hakkâri ve Van’da bulunur.

Üreme

Yuvalama Alanı: İstanbul ve diğer şehirlerde yerleşim alanlarında, Doğu Akdeniz ve Güneydoğu Anadolu’da köyler ve tarım arazilerinde bulunur.
Yuvası: Bir çalı, ağaç veya bina cephesine yuva yapar. Yuvası, ince çalılardan yapılmış basit bir platform olup, otlar ve ince bitkisel malzemelerle astarlanır. Aynı yuva, yıl içindeki birbirini takip eden kuluçkalar için tekrar kullanılabilir. Yuvanın farklı tabakalardan oluşan yapısı ve eski dışkı kalıntıları, bu olgunun göstergesi olarak kabul edilmektedir.
Yumurta sayısı: Bir yuvada 2 yumurta gözlenmiştir.
Yavru sayısı: Bir yuvada 2 yavru kaydedilmiştir.
Üreme dönemi: İstanbul’da ve muhtemelen diğer ılıman ve sıcak şehirlerde yıl boyu yuvaladığı düşünülür. Diğer yerlerde üreme şubat ve mart arasında başlar. MAR: İstanbul’da, 28 Mart 1967’de çiftleşen bir çift gözlenmiş, 22 Nisan 1970’te bir pencere pervazındaki yuvada oturan bir çift görülmüş ve Temmuz 1968 sonunda yavrusu olan bir çift kaydedilmiştir. AKD: 28 Mart 2000’de, Adana Havaalanı’ndaki bir palmiyede bir çiftin yuvaladığı gözlenmiştir. 18 Mayıs 2004’te, Adana şehir merkezinde yeni palazlanmış bir yavru görülmüştür. GDA: 3 Mayıs 1964’te, Birecik’te yuvalayan çoğu çiftin yavrularını beslediği, ancak bir yuvada hâlâ iki yumurta bulunduğu kaydedilmiştir⁵¹. 11 Mayıs 2004’te, Halfeti’de yeni uçmaya başlamış ancak hâlâ hav tüyleri görülebilen bir yavrunun yaklaşık bir hafta önce yuvadan ayrıldığı belirlenmiştir. Yakın bir noktada, yerden 4 metre yukarıda, oturulan bir evin dış cephesindeki bir çıkıntıda yaklaşık 7 günlük iki yavru gözlenmiş ve yumurtlama tarihi 20 Nisan olarak hesaplanmıştır. Aynı yuvanın yıl içinde daha önce de kullanıldığı ve üremenin şubat ve mart aylarında başladığı gözlenmiştir.

Alttürler ve Sınıflandırma

Alttür tayini için inceleme yapılmamıştır. İstanbul’a Tunus’tan getirildiği düşünülen ve çevre bölgelere yayılan kuşlar phoenicophila alttürü olduğu düşünülür. Güneydoğu Anadolu’da ve buradan diğer bölgelere yayılan kuşların nominat alttüre olduğunu iddia etmiştir⁵⁰.

Kap Kumrusu

Oena capensis, Namaqua Dove

Türkiye’ye yeni yerleşen ve lokal olarak bulunan yerlidir.

İlk kez Birecik’in kuzeyinde 23-24 Mayıs 2005’te bir dişi fotoğraflanmıştır. Ardından birer tane 23 Mayıs 2008’de Sinop’ta, 13 Mayıs 2010’da Niğde Çukurbağ’da, 8 Haziran 2012’de Kozanlı Gökgöl’de, 24 Haziran 2012’de Birecik’te ve son olarak 8 Kasım 2014’te Milleyha Antakya’da denizden gelen bir birey fotoğraflanmıştır. İsrail’de Arava vadisinde 1961’den beri yerleşik bir popülasyonun olduğu bilinir⁵².

Üreme

Yuvalama Alanı: Kurak ve sıcak bölgelerde bulunur. Muhtemelen Çukurova ve Şanlıurfa’da yuvalamıştır.
Yuvası: Tanımlanmamıştır.
Yumurta sayısı: Türkiye’de yumurta sayısı bilinmemektedir.
Üreme dönemi: Bilinmemektedir.

Alttürler ve Sınıflandırma

Türkiye’de nominat alttürü bulunur.

Paçalı Bağırtlak

Syrrhaptes paradoxus, Pallas’s Sandgrouse

Rastlantısal konuktur.

Belki de farazi olarak kabul edilmesi daha uygun olabilir. 1888’in Kasım ortasında, türün Batı ve Orta Avrupa’ya yaptığı büyük istilalardan biri sırasında, tahminen günümüzün Rumelifeneri’nde yakalanmış 4 Paçalı Bağırtlak, İstanbul’un kümes hayvanları pazarında görülmüştür⁵. Bu kaydın dışında , türün yeni yerleri kolonize ettiği 1859 ve 1863 yıllarında da Türkiye’ye ulaştığından söz etmiş ancak ayrıntılı bilgi vermemiştir⁵³. 1962’de Tansu Gürpınar Konya Çumra Avcılar Kulübü’nde doldurulmuş 1 bireye rastlamıştır. Türün kaydedilmiş en büyük hareketleri Avrupa’ya sokulduğu 1863 ve 1888 yıllarında gözlenmiştir⁸. Türkiye’den güncel kayıt yoktur. Ortadoğu’daki diğer bölgelerde ise türden yalnızca “Büyük olasılıkla Hazar Denizi’nin doğusundaki İran steplerinin düzensiz konuğudur” diye söz edilmektedir⁵⁴.

Üreme

Türkiye’de yuvalamaz. Yayılış alanı Orta Asya’dır.

Alttürler ve Sınıflandırma

Monotipik bir türdür.

Kılkuyruk Bağırtlak

Pterocles alchata, Pin-tailed Sandgrouse

Lokal ve nadir yaz konuğudur.

Geçmişteki çoğu sayımda 50-500 birey arasında kaydedilmiştir. Mayıs 1970’te Akçakale yakınında ve 1980’lerde Birecik’te 2000 bireye kadar sayıldığı da olmuştur. Ancak sözü geçen bölgede yakın zamanda yapılan, bir noktada en fazla ancak 31 bireyin sayıldığı ve türe 10 km karelik dört karede rastlanmış, büyük bir azalmanın yaşandığı kanıtlanmıştır²². Bağırtlak P. orientalis’da gözlendiği gibi, su içmek için Birecik’te Fırat Nehri’ni ziyaret eden birey sayısında yakın zamanda ciddi bir azalma görülmüştür. Büyük olasılıkla bu azalmanın nedeni kısmen, Suriye sınırından yukarıdaki baraj projeleri nedeniyle su seviyesinde yakın zamanda yaşanan değişimler olsa da, kurak bozkır alanlara açılan tarım arazileri azalmada rol sahibidir. İç Anadolu’da nadiren kaydedilmiştir. Mayıs 1971’de Tuz Gölü’nün doğusunda, Mayıs 1986’da ise Konya Havzası’nın güneyindeki iki noktada kaydedilmiştir. Kısa süre önce, Temmuz 1998’de, yalnızca bir kez ama büyük sayıda olmak üzere Van’da gözlenmiştir⁵⁵. 19.yy’a ait kayıtlar Mersin’den (Mart ortasında) ve İzmir’den bildirilmiştir¹².

Üreme

Yuvalama Alanı: Türkiye’de özellikle Şanlıurfa ili sınırlarında kurak bozkırda yuvalar.
Yuvası: Tanımlanmamıştır.
Yumurta sayısı: Türkiye’de yumurta sayısı bilinmemektedir.
Üreme dönemi: Haziran 1977’de, K. Warncke tarafından içinde 2 yumurta bulunan bir yuvanın ve büyük olasılıkla aynı yuvada yumurtaları ya da yavruları ile ilgili olarak kuluçkaya yatmış bir erişkinin fotoğrafı çekilmiştir⁵⁶.

Alttürler ve Sınıflandırma

Türkiye’de caudacutus alttürü bulunur.

Benekli Bağırtlak

Pterocles senegallus, Spotted Sandgrouse

Rastlantısal konuktur.

Her ikisi de Birecik’ten bildirilmiş olan iki kaydı vardır: 18 Temmuz 1986’da gözlenen bir dişi⁵⁷ ile 20 Haziran 1999’da kaydedilen bir çift⁵⁸. Her iki kayıt da gözlemciler tarafından çok iyi tarif edilmiştir. Bunların yanı sıra en az bir gözlemde daha, 17 Temmuz 1987’de yine Birecik’te, büyük olasılıkla bu türe ait 2 birey kaydedilmiştir. Bu gözleme ait bazı betimleyici ayrıntılar mevcuttur. Son olarak 26 Mart 2021’de Milleyha Antakya’da gözlenmiştir.

Benekli Bağırtlak önceden Suriye’nin orta ve güney bölgelerinde üremiştir ancak ülkenin kuzeyinden sadece bir tane, Eylül 1945 tarihli kayıt vardır. Yakın zamanlı bir diğer kayıt ise Nisan 1994’te ülkenin orta bölgesinden bildirilmiştir³². En yakındaki halen aktif üreme bölgeleri güney Irak ve Levant bölgesinde gibi görünmektedir.

Üreme

Türkiye’de yuvalamaz. Yayılış alanı Sahra Çölü ve Ortadoğu’dur.

Alttürler ve Sınıflandırma

Monotipik bir türdür.

Bağırtlak

Pterocles orientalis, Black-bellied Sandgrouse

Nispeten lokal ve az sayıda yaz konuğudur.

Seyrek ancak nispeten yaygın olarak bulunan bir yerli kuş ve yarı göçmendir. İç Anadolu ile Doğu Anadolu’nun genelinde ve en azından geçmişte Güneydoğu Anadolu’da en az 2300 m’de bulunur. İç Anadolu bölgesinde özellikle yaygın yayılışlıdır. En azından önceleri bu bölgede türe sıklıkla büyük sürüler halinde rastlanmıştır. 100’ün üzerinde bireyin sayıldığı birkaç gözlem ve Eylül 1974’te kaydedilen 500 birey bu bölgeden bildirilmiştir. Türün esas olarak kış konuğu olduğu (aşağıya bkz.) Karadeniz, Ege ve Akdeniz Bölgesi’nde az sayıda kaydedilir. Doğu Anadolu’da, Van Gölü çevresinde düzenli olarak kuzeyde Horasan ve Ağrı ile Kağızman ve Iğdır boyunca, doğuda Doğubayazıt bölgesine ve batıda Hafik’e kadar yayılır. Nadiren 50’yi aşan sayıda kaydedilmiştir. Tür şimdilerde, önceleri düzenli olarak 100’ün üzerinde sayıldığı Güneydoğu Anadolu’da, hatta Birecik’te bile çok nadir ve lokaldir²². Kuru step alanlarına yapılan tarım amaçlı değişiklikler sonucunda sözü geçen 3 bölgede de azalmaktadır.

Bağırtlak birçok bölgede yarı göçmendir. Kışın daha ılıman bölgelere hareket eder. Örneğin ekim sonu ile mart başı arasında İç Anadolu’nun birçok bölgesinde görülmez. Bu mevsimde, Ege’de ve Akdeniz Bölgesi’nde epey nadirdir. Gediz Deltası’na dek batıda da kaydedildiği olmuştur⁵⁹. Akdeniz Bölgesi’nde ise Hatay’a dek güneyde rastlanmıştır. Bu kayıtlarda bildirilen birey sayısı genellikle düşüktür ancak Ocak 1970’te Acıgöl’de 120 birey kaydedilmiştir. Nisan sonunda Göksu Deltası’nda görülebilir⁶⁰.

Üreme

Yuvalama Alanı: Çıplak zeminli ya da alçak, dağınık çalılar içeren kuru düzlük steplerde veya kurak, hafif eğimli tepelerde ürer. Genellikle yalnız ürer ancak en uygun habitatlarda, aralarında geniş mesafe bulunan birkaç çift bir arada bulunabilir.
Yuvası: Yere, genellikle astarlanmamış sığ bir çukura yuva yapar.
Yumurta sayısı: Türkiye’de gözlenen yumurta sayısı genellikle 3’tür. On bir yuvada 3 yumurta sayılmıştır. Üç yuvada yalnızca 1 yumurta bulunmuş olup, bu yuvaların tamamlanmamış kuluçkaya sahip olduğu kabul edilmiştir.
Üreme dönemi: Mayıs ayında yumurta koymaya başlar, yavrular haziran ayında çıkar. İÇA: 8-14 Mayıs 1876’da Kayseri’nin kuzeyinde, her birinde 3 taze yumurta bulunan 4 yuva kaydedilmiştir²⁶. 3 Mayıs 1989’da Karapınar’da, üçünde 3, birinde 1 yumurta olan 4 yuva bulunmuştur. Aynı yerde, 10 Mayıs 1990’da bulunan bir diğer yuvada 3 yumurta sayılmıştır. 14 Mayıs 1993’te, Bolluk Gölü yakınındaki bir yuvada, tamamlanmamış bir kuluçkada tek bir yumurta kaydedilmiştir. 29 Mayıs 1983’te, Sultansazlığı’ndaki bir yuvada 3 yumurta bulunmuş⁶¹, yakındaki bir başka noktada 27 Mayıs 1972’de bulunan bir diğer yuvada da 3 yumurta kaydedilmiştir. 31 Mayıs 1974’te, Cihanbeyli yakınlarında içinde 3 yumurta bulunan bir yuvanın ve aynı yerde 12 Haziran 1973’te gözlenen yeni tüylenmiş bir yavrunun fotoğrafları çekilmiştir⁵⁶.

Alttürler ve Sınıflandırma

Türkiye’de nominat alttürü bulunur. Tür Türkiye’de tanımlanmıştır.

Toy

Otis tarda, Great Bustard

Lokal olarak çok az sayıda olan yerli bir türdür.

İç Anadolu ve Doğu Anadolu’da lokal olarak çok az sayıda bulunur. Bilinen üreme alanları, geniş ve ağaçsız araziler, tarımsal mozaik alanlar ve yarı bozkır bölgeler olup insan baskısının düşük olduğu ve 1800 metre yükseklikteki doğu bölgelerinde görülür. Bugün popülasyonu 10’dan az alanda bulunmakta olup bu alanlar arasında devlet üretme çiftlikleri önemli popülasyonu barındırmaktadır. Tarımsal yayılma, avcılık, habitat kaybı ve değişimi nedeniyle popülasyonun uzun vadede azaldığı gözlenmektedir. Mevcut gidişat devam ederse soyunun tükenme tehlikesi yüksek bir olasılıktır.

Türkiye’deki eski yayılışını detaylandıran bir çalışmaya göre, geçmişte tüm bölgelerde bulunmaktaydı⁶², bu çalışmada tür için toplam 83 alan tanımlanmıştır. 1980’lerin başında, türün varlığını sürdürebilmesinin zor olacağı tahmin edilmiştir⁶³. Sonraki veriler^64–66, Türkiye’deki toy sayısında son 20-30 yılda ciddi bir azalma yaşandığını göstermektedir. 2000’li yıllarda popülasyonunun 764-1250 birey arasında olduğu tahmin edilmiştir⁶⁷. Murat Nehri Vadisi ve Bulanık civarında, 2002 ilkbaharında 145 birey sayılmıştır. Doğu Anadolu popülasyonunun belkemiğini oluşturan Bulanık ve Muş Ovası’nda toplam 251 bireyin olduğu tespit edilmiştir⁶⁸. Güneydoğu Anadolu’da ürediği yüksek bir olasılık olarak değerlendirilse de, 2004 yılında bölgede yapılan kapsamlı arazi çalışması sonucunda bölgede artık üremediği ortaya çıkmıştır^22,69,70. 1997’ye yakın tarihlerde popülasyonun 800-3000 çift arasında olduğu tahmin edilmiştir. 1980’lerin başında Güneydoğu Anadolu’nun sınır bölgelerinde dikkate değer sayılarda kışladığı bilinmektedir⁶³.

Ülkedeki popülasyonun çoğunluğu yerli bireylerden oluşsa da az sayıda göç almaktadır. Güneydoğu Anadolu’da kışlayan bireylerin ise Karadeniz’in kuzeyinden geldiği düşünülmektedir. Ege, Marmara ve güney kıyı şeridinde sonbahardan ilkbahara kadar daha geniş bir alanda kaydedilmiştir.

Üreme

Yuvalama Alanı: Genellikle geniş, açık ve ağaçsız alanlar, büyük tarım alanları, nadasa bırakılmış tarlalar ve çayırlarda yuvalar. Sivrihisar’ın güneybatısındaki Aliken’de 45 erişkinin bulunduğu önemli bir arazinin %50’si buğday ve arpa tarlalarından, %40’ı nadas alanlarından ve %10’u taşlık bozkırdan oluşmaktadır. Kütahya civarındaki Altıntaş Ovası’nda, tahıl arazilerinin neredeyse yarısı her yıl nadasa bırakılmakta olup burada türün her yıl ürediği teyit edilmektedir¹³.
Yuvası: Derin olmayan, çevrelenmemiş bir çukur şeklindedir ve genellikle kısa, seyrek bitki örtüsü içinde ya da gelişen mısır veya otlar arasında bulunur. Türkiye’de yuva yapısına dair ayrıntılı bilgi bulunmamakla birlikte, diğer bölgelerde sade bir yapıdadır.
Yumurta sayısı: Türkiye’de gözlenen yumurta sayısı tanımlanmamıştır; başka bölgelerde genellikle 2-3 (nadiren 4) yumurta ile kuluçkaya yatar.
Üreme dönemi: Nisan ortasından ağustos ortasına kadar sürer. AKD: 9-11 Mayıs 1899’da Acıgöl yakınlarında kalmıştır³⁵. Bu sürede yuva bulamamış fakat taze bir yumurta kendisine getirilmiştir ve o bölgede kuvvetle muhtemel hala küçük bir popülasyon bulunmaktadır¹³. İÇA: Tuz Gölü’nün doğu kıyısında 15 Nisan 1995’te erkeklerin ağaçsız tahıl tarlaları ve doğal bozkırlarda 2-6 bireylik gruplar veya tek olarak kur yaptığı belirlenmiştir; çiftleşme yalnızca bir kez gözlenmiştir⁶⁶. Kayseri ile Çorum arasında 8-14 Mayıs 1876’da yapılan bir yolculukta “talan edilmiş bir toy yuvası” gözlemlenmiştir²⁶. 1972 ilkbaharında Tuz Gölü’ndeki bir adada martı kolonisinde bir toy yumurtası bulunmuştur. 27 Haziran 1951’de Çubuk Ovası’nda bir yavruyla dişi, 25 Nisan 1965’te Ereğli’de ve Mayıs 1969’da Tuz Gölü’nde kur davranışı gözlenmiştir⁶². Tuz Gölü’nün doğu kıyısında 15 Nisan 1995’te kur davranışı kaydedilmiştir. GDA 14 Mayıs 1975’te Viranşehir’in batısında yanında yavrusu varmış gibi davranan bir dişi ve 14 Haziran 1983’te Batman yakınlarındaki Çöltepe’de orta boylu bir yavru ile dişi gözlenmiştir. DOA: 30 Mayıs 1992’de Bulanık’ta, içinde 6 kur yapan erkek ve bir genç dişi bulunan yaklaşık 30 bireylik bir grup gözlenmiştir. 7 Haziran 1987’de Hazar Gölü’nde Sivrice civarında bir yavru ve Van Gölü yakınlarında yavrusu varmış gibi davranan bir dişi kaydedilmiştir⁶². Sodalı Göl’ün doğusunda üreme sezonunda 32’den fazla birey gözlenmiş ve burada ürediği teyit edilmiştir¹³.

Alttürler ve Sınıflandırma

Türkiye’de nominat alttürü bulunur.

Asya Yakalı Toyu

Chlamydotis macqueenii, Macqueen’s Bustard

Rastlantısal konuktuk. Üreyen nüfusu geçen yüzyılda tükenmiştir.

Yaklaşık 100 yıl aradan sonra tekrar görülmüştür. İlk kayıt, 17 Aralık 2012’de Konya’nın Karapınar ilçesinde avcılar tarafından yaralı halde bulunan bir bireye aittir. Selçuk Üniversitesi Veterinerlik Fakültesi’ne getirilen bu kuş Dr. K. Erciyas’ın danışmanlığıyla tanımlanmıştır. 28 günlük tedavi ve rehabilitasyon sürecinin ardından 14 Ocak’ta Dr. Ortaç Onmuş tarafından sırtına verici takılarak doğaya bırakılmıştır. Serbest bırakıldığında birkaç metre uçabilmiş, ardından koşarak uzaklaşmıştır; ancak ertesi gün bir çakal tarafından ölü olarak bulunmuştur. Yaralanmasının göğsüne isabet eden bir avcı saçmasından kaynaklandığı ve göğüs kasındaki kurşunun tedavi sırasında çıkarılamadığı anlaşılmıştır. Kuşun bulunduğu alanda bağırtlak ve toy sürülerinin kışladığını öğrenilmiştir.

İkinci kayıt, 20 Ekim 2020’de Trabzon’un Akçaabat ilçesinde bitkin halde bulunan, halkalı ve sırtında verici taşıyan bir bireye aittir. Sokakta göç yorgunu olarak bulunan bu bireyin bakımı kuş fotoğrafçısı Hakan Kahraman tarafından yapılmış, rehabilitasyonu tamamlanmıştır. 28 Ekim 2020’de Bayburt’un Balkaynak Köyü’nde doğaya salınan kuş, iki gün sonra Yozgat’ın Sorgun ilçesine bağlı Osmaniye Köyü kırsalında avcılar tarafından vurularak ölü bulunmuştur⁷¹.

Üçüncü kayıt, 2020 Aralık ayında Bitlis’te yaralı halde bulunan bir bireyedir. Bu birey, tedavi için Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi’ne getirildiğinde 550 gram ağırlığındaydı. Rehabilitasyon süreci sonunda ağırlığı yaklaşık 1,5 kilograma ulaşmıştır. Sağlığına kavuşan kuş, 17 Mart 2021’de Muş Ovası’nda TİGEM sahasında doğaya salınmış ve kuş fotoğrafçıları tarafından belgelenmiştir.

Eski üreyen popülasyona ait kayıtlar, 1912 yılı veya daha öncesinde Kars civarından gelmektedir⁷². Ayrıca 1917 öncesinde Aras Vadisi’nde çok küçük bir popülasyonun bulunduğu belirtilmiştir⁷³. 1910 yılında Amik Gölü yakınlarında bulunan genç bir bireyin, Aharoni tarafından muhafaza edilemediği, ancak o dönemde bu bölgede muhtemelen üremenin olduğuna dair bilgiler aktarılmıştır⁷⁴. 1981 yılında yapılan değerlendirmeler, Doğu Anadolu’nun ücra bölgelerde hala hem uygun üreme habitatlarının bulunduğunu, hem de buralarda ara sıra kışlayabileceğini öne sürmüştür⁶³.

Üreme

Türkiye’de yuvalamaz. Parçalı yayılış gösterir, batıda Sina (Mısır) ve doğuda Arabistan’dan Moğolistan’a kadar uzanır, kuzeyde üreyenler uzun mesafe göçmenidir.

Alttürler ve Sınıflandırma

Monotipik bir türdür. Eskiden yakalı toylar tek bir tür altında Chlamydotis undulata sınıflandırılıyordu. Yapılan moleküler analizler ve kur törenindeki farklara göre Kuzey Afrika’da bulunan undulata ve Orta Asya’da bulunan macqueenii alttürlerinin farklı türler olduğuna karar verilmiştir.

Mezgeldek

Tetrax tetrax, Little Bustard

Çok lokal ve nadir yaz konuğu, nispeten yaygın ancak nadir geçit türü ve kış konuğudur.

İç Anadolu ve Doğu Anadolu’da çok nadir ve lokal olarak bulunur. 1980-2000 yılları arasında soyunun tükenmiş olduğu düşünülmüştür. Ancak uzun bir aradan sonra İç Anadolu’da 1998 yılında iki küçük üreme kolonisi tespit edilmiş⁶⁴ ve 2003 yılında farklı üç alanda kur davranışı sergileyerek uzun süreli kalma gözlenmiştir. Doğu Anadolu’da ise Muş yakınlarında ve Bulanık Ovası’nda daha güçlü bir popülasyonun var olduğu tespit edilmiştir. Buna karşın, Güneydoğu Anadolu’da yapılan kapsamlı arazi çalışmalarında türün varlığına dair herhangi bir veri elde edilememiştir²².

Türün tarihsel yayılışı ve durumu⁶² tarafından karşılaştırmalı olarak gösterilmiştir. Bu çalışmaya göre, türün esas yayılış alanı Marmara’nın güneyindeki bazı bölgeler, kıyı Ege, İç Anadolu’nun çok lokal alanları, Akdeniz, Doğu ve Güneydoğu Anadolu’dur. Urfa Ceylanpınar’da 1960’lara kadar oldukça yaygındı ve son üç bölgedeki kayıtların çoğu üreme dönemi dışındaydı. Tür için 40 kadar alanın bilinmesinin bir nedeni Türkiye’deki durumu ile ilgili literatürün çoğu 1950 öncesine ait olmasıdır⁶². Toya benzer şekilde, tarımsal uygulamalar, habitat değişimleri ve avcılık nedeniyle popülasyon uzun vadede azalma göstermektedir.

Geç sonbaharda Karadeniz kıyısı boyunca nadir de olsa az sayıda birey göç geçişi yapar. 26 Ekim 2010’da Rize’de, 9 Kasım 2009’da İstanbul’da, 15 Kasım 2009’da Trabzon’da⁷⁵ ve Aralık 2005’te Kızılırmak Deltası’nda kaydedilmiştir. Kış mevsiminde ise az sayıda birey Karadeniz, Marmara, Ege ve Akdeniz kıyılarında görülebilir.

Üreme

Yuvalama Alanı: Türkiye’de üreme verisi yoktur; ancak diğer bölgelerde açık çayırlar ve mısır tarlalarında yuvalar.
Yuvası: Derin olmayan, çevrelenmemiş bir çukur şeklinde olup genellikle bitki örtüsü içine gizlenmiştir.
Yumurta sayısı: Normalde 3-4 (nadiren 2-5) yumurta ile kuluçkaya yatar.
Üreme dönemi: AKD Karamık Bataklığı’nda, 12 Temmuz 1969’da bulunan ölü bir bireyin neredeyse tüylenmiş yavru (palaz) olduğu düşünülmektedir. MAR Karacabey-Bursa arasındaki yaklaşık 60 hektarlık bir alanda, Mayıs 1937’de kur yapan 7 erkek vurulmuş ve burada üredikleri teyit edilmiştir⁶². GDA 8 Nisan 1981’de Ceylanpınar’da kur yapan bir erkek gözlenmiştir⁷⁶. İÇA Konya Havzası’nda 23 Haziran 1998’de kur yapan bir erkek gözlenmiştir⁶⁹. Ayrıca, 27 Mart 2004’te Kulu Gölü yakınlarında kur yapan iki erkek ve öten bir erkek ile kaçan bir dişi gözlenmiştir.

Alttürler ve Sınıflandırma

Monotipik bir türdür. Önceden Otis cinsi altında yer almıştır (Collar N.;⁷⁷.

Tepeli Guguk

Clamator glandarius, Great Spotted Cuckoo

Seyrek yaz konuğudur.

Nisan başı ve eylül başı arasında oldukça yaygındır. Ege’de nispeten daha sık görülür, diğer bölgelerde nadir olarak bulunur. Güneydoğu’da ürediğine dair kısıtlı kayıt vardır. En azından 1200 metreye kadar çıkar. Doğu Anadolu’da ağustos ve eylülde görülen gençler ve az sayıdaki ilkbahar kaydı büyük ihtimalle geçide işaret eder. İlkbaharda hem de sonbaharda göç dönemini ve yoğunluğunu belirlemek kolay değildir, buna rağmen ilkbahar geçişi nisan sonuna kadar devam eder⁷⁸.

Üreme

Yuvalama Alanı: Türkiye’de sadece saksağanın paraziti olarak kaydedilmiştir.
Yuvası: Saksağan yuvalarına yumurta koyar.
Yumurta sayısı: Her yuvaya 1 yumurta koyar.
Üreme dönemi: Bu nedenle üreme takvimi, saksağanın üreme döngüsüyle eşzamanlıdır. MAR: Manyas Gölü’nde, 25 Mayıs 1967’de gösteri yapan ve sıkça seslenen eşleşmiş bir çift gözlenmiştir. EGE: 25 Haziran 1966’da Bafa Gölü’nde palazlanmış bir yavru gözlenmiştir. 4 Haziran 1971’de Güllük Körfezi’nde, oldukça erken bir tarihte bir genç birey kaydedilmiştir. 23 Mayıs 1993’te, Aydın Akköy çevresindeki tarım arazisinde bir genç birey tepeli toygarlar tarafından taciz edilmiştir. İÇA: 8 Mayıs 1945’te, içinde beş saksağan ve bir guguk yumurtası bulunan bir yuva kaydedilmiştir⁷⁹. 21 Mayıs 1972’de, Ankara’da bir yuvada tek bir guguk yavrusu bulunmuş, saksağan yavrusu gözlenmemiştir. 14 Temmuz 1977’de, Kırşehir’de bir yuvada iki guguk yumurtası ve bir kırık saksağan yumurtası kaydedilmiş, aynı gün yakındaki başka bir yuvada yeni bırakılmış bir guguk yumurtası ve saksağan yumurtası tespit edilmiştir⁸⁰. 7 Ağustos 1967’de, bir saksağan sürüsünün içinde iki genç guguk gözlenmiştir. 11 Temmuz 1969’da, Eskişehir Gordion’da bir genç birey kaydedilmiş, 4 Temmuz 1993’te Ereğli Sazlığı’nda iki genç birey birlikte gözlenmiştir.

Alttürler ve Sınıflandırma

Monotipik bir türdür.

Guguk

Cuculus canorus, Common Cuckoo

Yaygın ve çok sayıda bulunan yaz konuğudur.

Deniz seviyesinden itibaren 2000 metreye kadar yayılış gösterir, ormanlardan tarım arazilerine kadar farklı yaşam alanlarında ürer, hatta oldukça kurak ve açık arazilerde bile bulunur. Kızılırmak Deltası’nda tahmini 70-90 çiftin çoğunlukla Yörükler Ormanı’nda ürediği belirlenmiştir. Buna karşın, olası konak türlerinden saz kamışçınının yüksek sayılarda bulunduğu bataklık alanlarda çok seyrek rastlanmıştır⁴³. Güneydoğu’da nispeten yereldir.

Geçit sırasında ülke çapında yaygın olarak görülür. Ülke genelinde nisan başından itibaren, Akdeniz ve Güney Ege’de mart sonundan itibaren görülür. Sonbaharda eylül sonuna kadar kalır. En erken 12 Şubat 2005’te Milas Tuzla Gölü’nde kaydedilmiştir. En geç kayıt 3 Ekim 1993’te Uluabat Gölü’ndendir.

Üreme

Yuvalama Alanı: Yuva paraziti olarak konak türe bağlı olarak çok farklı yaşam alanlarında bulunur. Ormanlar, tarım arazileri, çalılıklar, bataklıklar ve hatta çok kurak bölgelerde gözlenebilir.
Yuvası: Türkiye’den gelen kayıtlarda şimdiye kadar kurak arazide yaşayan beş farklı konak türü tespit edilmiş olsa da, türün kullandığı konak sayısının çok daha fazla olmalıdır. Sazlıklarda yaşayan saz kamışçını ve büyük kamışçınının konak türler arasında yer aldığı varsayılabilir. Türkiye dışında dişilerin, büyük olasılıkla kendilerini de yetiştiren tek bir konak türe uzmanlaştıkları bilinmektedir. Bunun Türkiye’de de geçerli olup olmadığı bilinmemektedir.
Yumurta sayısı: Her konağa bir yumurta bıraktığı bilinir.
Üreme dönemi: Afrika’dan gelir gelmez, nisan ayından itibaren yumurta koyar. EGE: İzmir’de oturan³⁴, 1950 yılında ak gözlü ötleğenin çalılık arazilerde en yaygın konak tür olduğunu aktarmıştır. 10 Mayıs 1950’de bir yuvada, hepsi yeni konulmuş bir guguk ve üç ötleğen yumurtası bulmuş, 26 Mayıs 1951’de terkedilmiş bir yuvada bir guguk ve iki ötleğen yumurtası kaydetmiştir. Bunun dışında, 2 Haziran 1951’de bir çalı bülbülü yuvasında bir guguk ve dört çalı bülbülü yumurtası gözlenmiş ve hepsi de kuluçkaya yatılmıştır. 28 Mayıs 1951’de, konak türü belli olmayan palazlanmış bir yavru kaydedilmiş olup, bu gözlem yumurtlamanın nisan sonunda gerçekleştiğini göstermektedir. Bu nispeten erken tarih, sonraki gözlemlerle de uyumludur. Aydın Altınkum’da, 22 Nisan 2002’de iki dişi guguk, yuva yapmak üzere olan kara boğazlı ötleğen çiftlerini takip ederken gözlenmiş, ötleğenlerin guguklara saldırması, onların konak yuvaları olduğu yönünde bir kanaat oluşturmuştur. KAR: Kızılırmak Deltası’nda, Temmuz 1971’de ölü bir genç birey bulunmuştur⁴⁵. DOA: 16 Ağustos 1972’de Ağrı Kağızman’da, kır incirkuşundan yem isteyen iki genç birey gözlenmiştir. 17 Ağustos 1972’de, görünüşe göre bir ak kuyruksallayan tarafından yetiştirilmiş bir genç birey kaydedilmiştir. 1 Ağustos 1986’da, Bulanık’ta bir genç gözlenmiştir. GDA: 13 Ağustos 1986’da Gaziantep Işıklı’da bir genç birey gözlenmiştir.

Alttürler ve Sınıflandırma

Türkiye’de nominat alttürü bulunur.

Çobanaldatan

Caprimulgus europaeus, European Nightjar

Yaygın ve çok sayıda bulunan yaz konuğudur.

Batı ve güneyde oldukça yaygındır. Görünüşe göre Güneydoğu Anadolu hariç ülkenin geri kalan kesiminin de büyük bölümünde lokal olarak bulunur. Muhtemelen kayıtların gösterdiğinden daha yaygın olmasına rağmen Güneydoğu Anadolu’nun sadece güneyinde varmış gibi görünmektedir. Üreme sezonunda, en az 2300 m’ye kadar genellikle kuru çalılıklarda ya da açık ağaçlık alanlarda bulunur. Geçiş sırasında biraz daha yaygındır. En azından mayıs ortasından kuzeyde eylül sonuna ve güneyde ekim sonuna kadar görülür. İstisna olarak 6 Mart 1970’te Alanya’da yorgun bir birey bulunmuştur. En geç kayıt ise 10 Kasım 1970’te yine aynı bölgeden Erdemli’dedir. Hem ilkbahar hem de sonbaharda, Uluabat ve Manyas gölleri ile Göksu Deltası’nda⁸¹ 40-100 bireylik gruplar kaydedilir. 26 Aralık 1996’da Sultansazlığı’nda bir kış kaydı iddiası vardır⁸². Diğer kış kayıtları 20 Kasım 2010’da Şile İstanbul ve 3 Şubat 2011’de Bismil’in doğusundan gelir.

Üreme

Yuvalama Alanı: Seyrek ağaçların bulunduğu ya da açık arazideki kuru çalılıklar, açık yaprak döken ve ibreli ormanlar, orman kenarları ve ağaçların yakınındaki açık alanlar, çalılık kıyı kumulları ve seyrek çalıların olduğu küçük, kayalık vadilerde ürer. Yuvalamak için çıplak, kuru zemine ihtiyaç duyar.
Yuvası: Yumurtalarını çıplak toprağa bırakır ve yuva malzemesi kullanmaz.
Yumurta sayısı: Genellikle iki yumurta bırakır.
Üreme dönemi: Mayıs başından eylül ayına kadar görülürler. Bu dönemde ötüşleri ve kanat çırpma kur davranışları gözlenir. Diğer bölgelerde olduğu gibi yılda iki kez kuluçkaya yattığı düşünülmektedir. AKD: Toroslar’da 2300 metreye kadar görülür. 25 Mayıs 2004’te Akköy’de, yaklaşık 1 metre boyundaki çalıların arasında, çıplak toprak parçalarının olduğu bir yamaçtaki yuvasında, bir yumurtanın üstünde kuluçkada olan bir erişkin gözlenmiştir. Yumurtlamanın tamamlanmamış olduğu düşünülmektedir. İÇA: 12 Mayıs 1970’te, Çay’da çalılıklarla kaplı bir yamaçta bir yuva bulunmuştur. GDA: 9 Haziran 2004’te, 2250 metrede, Nemrut Dağı’ndaki en büyük kraterin yakınlarında, kayaların ve küçük, çıplak açıklıkların olduğu yaprak döken, seyrek ağaçlık bir alanda muhtemelen bir çift havalanmıştır. Dişi, yuvalamaya uygun çıplak bir zeminden havalanmış, yaklaşık 80 metre mesafede büyük bir kayanın üstünde dinlenen erkek kısa bir ötüş sergilemiş ve ardından uçmuştur.

Alttürler ve Sınıflandırma

Türkiye’de meridionalis alttürü vardır ancak bu tür içindeki varyasyon klinaldir. Meridionalis alttürünün geçerliliği ise tartışılmaktadır⁸³ ve teşhisi zayıf temellidir.

Çöl Çobanaldatanı

Caprimulgus aegyptius, Egyptian Nightjar

Rastlantısal konuktur.

İlk kez 22 Nisan 2021’de Milleyha ve sahil şeridinde bir birey kaydedilmiş (E. Yoğurtcuoğlu), 24 Nisan 2022’de aynı bölgede tekrar gözlenmiştir (E. Yoğurtcuoğlu). 18 Nisan 2023’te bir birey daha kaydedilmiş (E. Yoğurtcuoğlu), 15 Mayıs 2024’te yine aynı alanda görülen birey 18 Mayıs 2024’e kadar bölgede kalmıştır (E. Yoğurtcuoğlu).

Üreme

Türkiye’de yuvalamaz. Orta Asya, Arabistan ve Kuzey Afrika çöllerinde yuvalar.

Alttürler ve Sınıflandırma

Türkiye’de nominat alttürü bulunur.

Ak Karınlı Ebabil

Tachymarptis melba, Alpine Swift

Oldukça yaygın ve çok sayıda bulunan yaz konuğu ve geçit türüdür.

İstanbul’daki çok boldur ve Elazığ gibi birkaç başka şehirde de büyük kolonileri bilinmektedir. Deniz seviyesinden en az 2700 m’ye kadar ürer ancak çoğunlukla yaylalarda ve dağlık alanlarda kaydedilir. Özellikle Toroslar’da olmak üzere güneyde ve batıda en bol, kuzeyi ve doğusuyla sınırlı olduğu Güneydoğu Anadolu’da ise en azdır.

Lokal olarak önemli sayılarda kaydedildiği geçiş döneminde yaygındır. Düzenli olarak mart başı ya da ortasından itibaren kaydedilir. En erkeni 21’inde olmak üzere şubat sonunda üç kayıt vardır. Mart 1987 sonunda yüksek sayılar Çukurova üzerinden geçmiş⁸⁴ ancak Göksu Deltası’nda 1971 ve 1973 yıllarında nisan başı ve ortasında yüksek sayılar kaydedilmiştir⁸⁵. Sonbahar geçişi ağustos ortası ile ekim ortası arasında gerçekleşir; İstanbul Boğazı’nda eylülün ilk on günü⁴¹ ve Belen Geçidi’nde eylül ortasındaki iki hafta boyunca⁸⁶ zirve yapar. Öte yandan, geriye kalanlar Trakya’da ekim sonuna kadar ve Akdeniz’de kasım sonuna kadar kaydedilir. Yüzlercesi, hatta binlercesi en az ekim sonuna kadar İstanbul’da kalabilir. İstisna olarak, 1994’te 6 ve 19 Aralık’ta İstanbul’da kaydedilmiştir.

Üreme

Yuvalama Alanı: Kayalıklarda (kıyı ve iç kesimlerde), yüksek binalarda, yıkıntılarda (örneğin Van Kalesi, Doğu Anadolu), köprüler gibi insan yapımı yapılarda ve Kapadokya’daki peri bacalarında kolonileri bulunur. Koloniler, birkaç çiftten yüzlerce çifte kadar değişebilir. Örneğin, İstanbul’da 20 metrelik bir binanın tavan arasında 12 çift, Hakkâri’nin batısında ise 300 çift kaydedilmiştir.
Yuvası: Kaya yüzeyindeki yarıklarda, genellikle ince çatlaklarda; bir çıkıntıda ya da doğrudan yarığa tutunmuş şekilde yuva yapar. Uçuş sırasında topladığı bitki artıkları ve tüyleri tükürükle yapıştırarak sığ bir kâse oluşturur.
Yumurta sayısı: Türkiye’de gözlenen yumurta sayısı 2 yuvada 1 yumurta, 3 yuvada 2 yumurta ve 6 yuvada 3 yumurta olarak kaydedilmiştir. 4 yuvada 3 yavru, 2 yuvada 2 yavru gözlenmiştir.
Üreme dönemi: Mayıs-temmuz ayları arasında tüm bölgelerde yuvalara giren erişkin bireyler gözlenmiştir. Türkiye’den yavruların yuvada kalma süresine dair kayıt yoktur ancak diğer bölgelerde yavruların 6-8 hafta yuvada kaldığı bilinmektedir. MAR: 21 Nisan 1970’te İstanbul’da, bir duvarla ahşap kepenk arasında bir çiftin neredeyse tamamlanmış bir yuva yaptığı gözlenmiştir. 3 Haziran 1992’de üç yumurtalı iki yuva bulunmuştur. 2004’te, eski bir binanın tavan arasında yuvalanmış en az 10 çift ve dar, dikey bir yarık oluşturan ahşap süs raflarının bir yüzeyine tutturulmuş yuvalarda üreyen iki çift kaydedilmiştir. 7 Haziran 2004’te yuvadan ve yuvaya uçan erişkinler, ayrıca yuvadan uçarken çiftleşen bir çift gözlenmiştir. 27 Haziran 2004’te bir erişkinin iki kez yuvaya uçup iki kanadıyla sıkıca tutunduğu ve en az bir büyük yavruyu beslediği görülmüştür. 13 Haziran 2006’da, bu binada kullanılan sekiz yuva bulunmuş; 17 Mayıs 2007’de iki çiftin yuva yaptığı ve bir erişkinin kuluçkada olduğu kaydedilmiştir. 14 Haziran 2006’da, bir tavan arasındaki artıkların arasında en az 12 çiftin yuvalandığı gözlenmiş; üç yuvada sırasıyla üç yumurta, üç yeni yumurtadan çıkmış yavru ve yumurtlamanın mayıs ortasında gerçekleştiğini gösteren yaklaşık 4-5 günlük iki yavru görülmüştür. EGE: 8 Mayıs 1950’de Çeşme yakınlarında, Ilıca’da bir kayanın yüzeyindeki dar bir çatlakta bir yumurtalı bir yuva kaydedilmiştir³⁴. İÇA: 14-15 Haziran 1977’de Göreme’de, bir güvercinliğin içinde 11 yuvanın görünür olduğu, 15 çiftlik bir koloni bulunmuştur. İki yuvanın sadece 30 cm mesafede olduğu bu kolonideki altı yuvada kuluçkanın ileri evresinde yumurtalar ve dört yuvada yeni yumurtadan çıkmış yavrular gözlenmiştir⁸⁰. 14 Haziran 1993’te, Göreme’de başka bir peri bacasında, dik bir duvarda boş ancak yumurtlamaya hazır bir yuva ve bir güvercin oyuğunun dibinde iki yumurtalı başka bir yuva bulunmuştur.

Alttürler ve Sınıflandırma

Türkiye’de nominat alttürü bulunur.

Ebabil

Apus apus, Common Swift

Yaygın ve çok sayıda bulunan yaz konuğudur.

Ülke genelinde şehirlerde ve köylerde, bazen de mağaralarda ve kayalıklarda yaygın olarak ürer. Karadeniz Bölgesi’nde nispeten seyrektir. Deniz seviyesinden en az 2300 m’ye kadar ürer. Daha çok nisan başından itibaren kaydedilmesine rağmen güneydeki birçok alana şubat sonundan itibaren gelmeye başlar. 1992’de Kızılırmak Deltası’nda geçişin nisan ortasında başladığı ve mayısın son iki haftasında zirve yaptığı belirtilmiştir⁴³. Öte yandan, güneyde geçiş muhtemelen nisan sonu ile mayısın ilk haftasının sonu arasında⁸⁴, İç Anadolu ile Doğu Anadolu’da ise mayısın ilk iki haftasında zirve yapar.

Geçişi, geniş bir cepheden sürekli ve yüksek sayılarda olabilir. Örneğin, 7 Mayıs 2002’de Mardin’de sadece 15 dakikada 3000 birey sayılmıştır. Üreme alanlarını ağustos başında terk etmeye başlar. 1 Ağustos 1974’te Aşkale’de sıradışı bir şekilde yaklaşık 10.000 birey kaydedilmiştir. Ağustos sonunda çoğu gitmiş olur: 1976’da Belen Geçidi’ndeki en yoğun geçiş 19-29 Ağustos’ta olmuştur⁸⁶. Eylül sonuna kadar nadir olsa da yaygın olarak kalabilir. İstanbul’da ekim sonuna ve İç Anadolu’da kasım ortasına kadar kaydedilmesine rağmen 1960 ortalarında İstanbul Boğazı’nda 10 Eylül’e kadar büyük çoğunluğunun gitmiş olduğu Porter tarafından gözlenmiştir. Ankara’da da Ağustos başında büyük çoğunluğu ayrılmış olur. İlkbahar göçünde Şubat sonunda Hatay’da görülür, Ankara’da ise 1 Nisan gibi görülmeye başlar.

Üreme

Yuvalama Alanı: Çoğunlukla şehir, kasaba ve köylerde yuvalar. Hem kıyılardaki adalarda hem de iç kesimlerdeki vadi ve kanyonlarda, uzak yerlerdeki kayalıklarda ürer. Koloniler, birkaç çiftten Uludağ’da 1900 metrede otel çatılarında üreyen 200 kuşa kadar çeşitlilik gösterir⁸⁷.
Yuvası: Genellikle yüksek binalarda, çatıların içinde ve saçakların altında, yıkıntılarda, köprü altlarında ve kayalıklardaki deliklerde ve yarıklarda yuva yapar. Uçuş sırasında topladığı otları, artıkları ve tüyleri tükürükle birleştirerek sığ bir kâse şeklinde yaptığı yuvası bir çıkıntıda ya da düz bir zeminde bulunur.
Yumurta sayısı: Türkiye’den net kayıt bulunmamaktadır ancak diğer bölgelerde genellikle 2-3 yumurta bırakır.
Üreme dönemi: Mayıs ayında yumurta koyar, yavrular temmuz sonunda uçmuş olur. Üreme döngüsünün tamamı (tek kuluçka) 8-10 hafta sürer ki bu süre küçük bir kuş için oldukça uzundur. MAR: 26 Haziran 1973’te Gülpınar’da, yuva malzemesi taşıyan bir erişkin gözlenmiştir. EGE: 8 Mayıs 1950’de Çeşme yakınlarında, Ilıca açıklarındaki iki kayalık adacık ziyaret edilmiş, bir yumurtalı bir yuva (tamamlanmamış kuluçka) ve alçak kayalıklarda yatay bir çatlakta üç yumurtalı başka bir yuva bulunmuştur³⁴. İÇA: 19 Nisan 1967’de Eber Gölü’nde, 24 Nisan 1967’de Akşehir Gölü’nde ve 15 Mayıs 2004’te Cihanbeyli’de uçarken çiftleşen erişkinler gözlenmiştir. 24 Haziran 1998’de Cihanbeyli’de, İnkuyu Vadisi’nde kayalıklarda yuvalanmış bireyler kaydedilmiştir. İÇA: 19 Nisan 1967’de Eber Gölü’nde, 24 Nisan 1967’de Akşehir Gölü’nde ve 15 Mayıs 2004’te Cihanbeyli’de uçarken çiftleşen erişkinler gözlenmiştir. 24 Haziran 1998’de Cihanbeyli’de, İnkuyu Vadisi’nde kayalıklarda yuvalanmış bireyler kaydedilmiştir. DOA: 13 Mayıs 1970’te Ardahan yakınlarında, bir kayalıkta muhtemelen bir ev kırlangıcına ait çamurdan yapılmış bir yuvaya giren bir erişkin görülmüştür. 5 Ağustos 1966’da Van’da olmak üzere, mayıs-temmuz ayları arasında yuva deliklerine uçan erişkinler gözlenmiştir.

Alttürler ve Sınıflandırma

Türkiye’de çoğunlukla nominat alttürü bulunur. Ancak pekinensis alttürünün de göçü sırasında Afrika’dan Çin’e göç ederken Doğu Anadolu’dan geçtiği tespit edilmiştir. Bu Doğu Anadolu’daki daha açık renkli bireylerin pekinensis genlerini taşıdığı düşünülür⁸⁸. Muhtemelen Doğubeyazıt’ta kaydedilen Boz Ebabil kayıtları bu popülasyona aittir.

Boz Ebabil

Apus pallidus, Pallid Swift

Nispeten yaygın ve yer yer çok sayıda bulunan yaz konuğudur.

Durumu nispeten belirsizdir. Türkiye’de ilk kez, Amik Gölü ile Birecik, Halfeti ve Urfa’daki gözlemlere dayanarak belgelenmiştir^89,90. 1966-67’de Uludağ’da (şimdi burada üreyen küçük bir popülasyon olduğu bilinmektedir), İstanbul’da ve İstanbul Boğazı’nda ilk gözlemler yapılmıştır⁹¹. İstanbul ve Uludağ’da, 1800-2500 m’de nispeten az sayıda kaydedilen bir yaz konuğudur. Artık İstanbul’da, Asya yakasında Kadıköy’le Bostancı arasında, Avrupa yakasında ise Bakırköy’le Ataköy arasında oldukça bol olarak ürediği bilinmektedir. Başka yerlerden daha nadir olarak bildirilir, en sık doğu Akdeniz’in uç kesimleri^42,57,85,92 ve Güneydoğu Anadolu’nun Akdeniz’e bitişik bölgelerinde (Nemrut Dağı yakınları (Adıyaman) gibi muhtemelen ürediği yerlerde) kaydedilir. Ayrıca, güneybatı kıyıları ile Karadeniz’in güneybatısında da yaz aylarında potansiyel üreme habitatlarında kaydedilir.

Nisan başında Göksu Deltası’nda 150 bireye kadar kaydedilmesine rağmen özellikle batıda ve güneyde olmak üzere diğer alanlarda nadir bir geçiş türüdür. İlkbaharda nisan başından itibaren kaydedilir, 27 Şubat’ta Akdeniz’de bir kaydı vardır. Sonbaharda, ağustos ortasından eylül sonu/ekim başına kadar geçiş yapar. Bazen Batı Karadeniz’den ekim ortasına kadar ve İstanbul’dan ise Ekim sonuna kadar geçer. 21 Eylül 1987’de Uludağ’da bir günde 150 birey ve 2 Ekim 1997’de İstanbul Boğazı’nda 85 birey sayılmıştır.

22 Mayıs 1985’te, İshak Paşa Sarayı’nda üreyen birkaç çift kaydedilmiş, fakat sonraki değerlendirmelere göre bunların Ebabil’in pekinensis alttürüne geçiş yapan bireyler olduğuna karar verilmiştir.

Üreme

Yuvalama Alanı: Diğer bölgelerde, kayalıklardaki, duvarlardaki ve çatılardaki çatlaklarda yuva yapar.
Yuvası: Uçuş sırasında topladığı otları ve tüyleri tükürükle yapıştırarak sığ bir kâse şeklinde yuva oluşturur ve bu yuvaya 2-3 yumurta bırakır. Apus apus genellikle şehirlerin eski bölümlerinde, dar sokaklardaki eski binalarda ve insan yapımı yapılarda (duvarlar gibi) ürerken, boz ebabil İstanbul’da 1980’den sonra yapılmış nispeten yeni binaları tercih etmektedir.
Yumurta sayısı: Türkiye’den kayıt bulunmamaktadır ancak diğer bölgelerde genellikle 2-3 yumurta bırakır.
Üreme dönemi: Muhtemel üreme sezonunda, mayıs sonu ile ağustos arasında görülür. Türkiye’de yuvası ve kuluçka büyüklüğü tanımlanmamıştır. MAR: 1967’den bu yana, Uludağ’da 1850 metrede bazı binaların çatısına ebabillerle birlikte giren 25-40 birey düzenli olarak gözlenmektedir.

Alttürler ve Sınıflandırma

Muhtemelen biraz daha koyu tüy örtüsü (her ne kadar brehmorum alttürü içinde de kayda değer bir varyasyon olduğu bilinse de), daha belirgin soluk boğaz lekesi ve toplamda daha büyük olan illyricus alttürü ile yer değiştirdiği Dalmaçya kıyıları dışında brehmorum alttürü vardır^93,94. Bu illyricus alttürünün zayıf bir şekilde farklılaştığı ile ilgili değerlendirmesine⁹⁵ geçerlidir. Nisan ayında Greco Burnu’ndan (Kıbrıs) alınan ve Tring Doğa Tarihi Müzesi’nde bulunan bir örnek (1951.13.740) illyricus alttürü ile çok iyi uyuşmakta ve bu formun Türkiye’de bulunabileceğini göstermektedir. Nominat pallidus alttürü doğuda bulunabilir²¹. Çok yıprandığında tüy örtüsü her iki yüzeyde de çok soluk olabilir ve bu durum pallidus formunun orada bulunabileceğini düşündürecek şekilde güneydoğuda yaz ortasında gözlediğimiz kuşlarla uyumludur. Daha önce de belirtildiği gibi, illyricus ve brehmorum alttürleri arasındaki farklılaşma açık şekilde çok hafiftir ancak hem bu formlar arasındaki hem de bu formlarla nominat pallidus alttürü arasında marjinal olan varyasyon örtüşmenin derecesiyle belirsizleşir ve muhtemelen yıpranmadan çok etkilenir. Burada kabul edilen şartlar altında, brehmorum ve illyricus formlarını nominat pallidus alttürünün sinonimleri olarak kabul etmek en iyisidir.

Küçük Ebabil

Apus affinis, Little Swift

Lokal ve oldukça çok sayıda bulunan yaz konuğu ve lokal yerlidir.

Çok lokal ve genellikle nadir bir yaz konuğudur. Atatürk Barajı kadar kuzeyde bulunduğu göz önüne alınırsa Doğu Anadolu’nun güneybatısındaki bitişik alanlarda da üremesi olasıdır. En büyük kolonileri Birecik ve Halfeti’de Fırat nehri kıyısındaki kayalıklarda ve buralardan uzakta Kilis’tedir. Göksu ve Çukurova Deltaları ile Mersin gibi birkaç komşu bölgede de kaydedildiği geçiş sırasında biraz daha yaygındır. İlkbaharda, mart ortasından en az nisan sonuna kadar geçiş yapar ve sadece geçiş yaptığı yerlerde düzenli olarak 20 bireye kadar kaydedilir. Sonbaharda, eylül ortasında çoğu gitmiş olur, nadiren eylül sonuna kadar kaydedilir. Son zamanlardaki üç kış kaydı iddiası muhtemelen kışın dağıldığı bilinen İsrail’in kuzeyindeki yerli popülasyona aittir⁹⁴: bu kayıtların ikisi 6 Ocak 2007’de Antakya’dandır. Aynı yerde 4 Ocak’ta ve 13 Ocak 2008’de altışar tane kaydedilmiştir.

2 Temmuz 1970’te İskenderun Körfezi yakınlarında kaydedilen 8-10 birey yanlışlıkla Türkiye için ilk kayıt olarak bildirilmiştir (OST Bull. 7:1). 1881 yazında Antakya’da bir örnek alınmış⁹⁶ve Ağustos 1871’de Büyük Ağrı Dağı yakınlarında muhtemelen şüpheli olarak gözlenmiştir⁹⁷ . İlk güncel kayıt Nisan 1962’dedir^89,98 ve 1970’lerin sonunda Akdeniz kıyılarında veya yakınlarında en az 11 güvenilir kayıt elde edilmiştir⁹⁰.

Üreme

Yuvalama Alanı: Kayalıkların ve dar vadilerin bulunduğu kuru alanlarda ürer.
Yuvası: Genellikle kayalıklarda, bir çıkıntının altına ya da bir oyuğun veya mağaranın tepesine tutturulur. Diğer bölgelerde (örneğin Fas ve İsrail) binalar ve yapılar gibi korunaklı alanlara yuva yaptığı kaydedilmiştir ancak Türkiye’de böyle bir kayıt yoktur. Uçuş sırasında topladığı otları ve tüyleri tükürükle yapıştırarak küre şeklinde yaptığı yuvasını, ince otlar ve tüylerle kaplar. Tek bir yuva olabileceği gibi birkaç yuva birbirine yapışık da olabilir. Her yuvanın ayrı bir girişi ve boşluğu bulunur ancak yuvaların tamamı bitişik bir kütle oluşturur. Ayrıca, çamurdan yapılmış eski ve genellikle kısmen yıpranmış ev kırlangıcı yuvalarının içine de yuva yaparlar. Aynı yuvayı onarıp art arda yıllarca kullanabilirler ancak bu konuda Türkiye’de veri yoktur.
Yumurta sayısı: Türkiye’de gözlenen yumurta sayısına dair veri bulunmamaktadır. Diğer bölgelerde olağan kuluçka büyüklüğü 2-3 yumurtadır.
Üreme dönemi: Nisan ve mayıs arasında yumurta koyar. Koloniler temmuz başına kadar aktiftir. Üreme döngüsü, küçük bir tür için oldukça uzundur. İlk yumurtanın bırakılmasından yavrunun yuvayı terk etmesine kadar geçen süre yaklaşık 9 haftadır ve genellikle yılda iki kez kuluçkaya yatar. AKD: 11 Nisan 1971’de İskenderun yakınlarında, dar bir vadideki mağarada üreyen yaklaşık 15 çift kaydedilmiştir⁹⁹.GDA: En iyi bilinen üreme alanlarından biri Birecik’tedir. Fırat Nehri’nin doğu kıyısındaki ve yakınlardaki vadilerde yüksek kayalıklarda küçük koloniler bulunmaktadır. 23 Mayıs 2004’te Birecik’te yaklaşık 15 yuvalı bir koloni gözlenmiştir. Bu kolonide üç yuvanın bireysel, dört yuvanın eski ev kırlangıcı yuvalarının içinde ve yaklaşık sekiz yuvanın bir kütle halinde birleşik olduğu kaydedilmiştir. En erken üreme kaydı, Suriye sınırı yakınlarında, Kilis’te bir kayalıktaki mağarada 7 Nisan 1971’de bulunan 25 çifttir. Aynı bölgede 19 Ağustos 1972’de 60 birey gözlenmiştir. 14 Mayıs 1989’da Kilis yakınlarında üremeye uygun habitatlarda 120 birey kaydedilmiştir. 1973 yazında Birecik’te toplam 62 çift üremiştir. 19 Nisan 1988’de Birecik’teki yuvaların hâlâ boş olduğu görülmüştür. Burada mayıs-ağustos ayları arasında birçok yuvada erişkin bireyler kaydedilmiş, erişkinlerin 7 Eylül 1994’e kadar yuvalarına girdikleri gözlenmiştir. 8 Temmuz 1986’da Siirt yakınlarında 20 bireyden oluşan bir koloni bulunmuştur.

Alttürler ve Sınıflandırma

Türkiye’de galilejensis alttürü bulunur.

1.

Kasparek, M. Zum Vorkommen einiger in der Türkei seltener Vogelarten. Bonn. Zool. Beitr. 41, 181-202 (1990).

2.

Rigler, L. Die Türkei und deren Bewohner in ihren naturhistorischen, physiologischen und pathologischen Verhältnissen vom Standpunkte Constantinopel’s. (Wien, 1852).

3.

Tchihatchef, P. de. Le Bosphore et Constantinople. (Paris, 1864).

4.

Reiser, O. Zur Kenntnis der Vogelwelt von Konstantinopel. Orn. Jahrb. 15, 153-156 (1904).

5.

Mathey-Dupraz, A. Notes ornithologiques de la région du Bosphore. Orn. Beob. 17, 25-29, 108-110; 18: 25-27, 38-41, 55-58, 101-104, 137-139, 157-158, 183-187; 19: 22-25, 41-43, 58-61, 116-119, 156-159; 20: 9-12, 24-27, 118-120, 135-137 (1920–24).

6.

Elwes, H. J. & Buckley, T. E. A list of the birds of Turkey. Ibis (II) 6, 59-77, 327-341 (1870).

7.

Hagemeijer, W. J. M. & Blair, M. J. The EBCC Atlas of European Breeding Birds. (T. & A. D. Poyser, London, 1997).

8.

Madge, S. & McGowan, P. Pheasants, Partridges and Grouse. (Christopher Helm, London, 2002).

9.

Handrinos, G. & Akriotis, T. The Birds of Greece. (Christopher Helm, London, 1997).

10.

Başkaya, S. Distribution and principal threats to Caucasian Black Grouse (Tetrao mlokosiewiczi) in the eastern Karadeniz Mountains in Turkey. Wildl. Biol. 9, 377-383 (2003).

11.

Atkinson, P. W., Humpage, E. A., Jowitt, A. J. D., Oğurlu, I. & Rowcliffe, J. M. The distribution and status of Caucasian Black Grouse in north-eastern Turkey. Proc. Intern. Symp. Grouse 6, 131-133 (1995).

12.

Kumerloeve, H. Zur Kenntnis der Avifauna Kleinasiens. Bonn. Zool. Beitr. 12, 1-318 (1961).

13.

Magnin, G. & Yarar, M. Important Bird Areas in Turkey. (Doğal Hayatı Koruma Derneği, Istanbul, 1997).

14.

Isfendiyaroğlu, S., Welch, G. & Atad, M. The Caucasian black grouse (Tetrao mlokosiewiczi) in Turkey: recent survey results and conservation recommendations. Wildl. Biol. Suppl. 1, 13-20 (2007).

15.

Gottschalk, T. K., Ekschmitt, K., Isfendiyaroğlu, S., Gem, E. & Wolters, W. Assessing the potential distribution of the Caucasian black grouse Tetrao mlokosiewiczi in Turkey through spatial modelling. J. Orn. 148, 427-434 (2007).

16.

Temple-Lang, J. & Cocker, M. A nest of Caucasian Black Grouse Tetrao mlokosiewiczi in Turkey. Sandgrouse 13, 102-103 (1991).

17.

Gokhelashvili, R., Reese, K. P. & Gavashelishvili, L. How much do we know about the Caucasian Black Grouse Tetrao mlokosiewiczi? Sandgrouse 25, 32-40 (2003).

18.

Karakaş, R. & Kılıç, A. Birds of Göksu Dam (Diyarbakır) and new records in south-east Turkey. Sandgrouse 24, 38-43 (2002).

19.

Kasparek, M. Zum ursprünglichen Vorkommen und zur Wiedereinbürgerung des Fasans, (Phasianus colchicus), in der Türkei. Verh. Orn. Ges. Bayern 24, 725-735 (1988).

20.

Dement’ev, G. P. & Gladkov, N. A. Birds of the Soviet Union. Vol. 4. (Israel Program for Scientific Translations, Jerusalem, 1967).

21.

Roselaar, C. S. Songbirds of Turkey: An Atlas of Biodiversity in Turkish Passerine Birds. (Pica Press, Robertsbridge & GMB, Haarlem, 1995).

22.

GAP Biodiversity Research Project 2001–2003 – Final Report. (Doğal Hayatı Koruma Derneği, Istanbul, 2004).

23.

Berk, V. van den. The Black Francolin in Turkey. Sandgrouse 10, 51-57 (1988).

24.

Kumerloeve, H. Zur Brutverbreitung des Frankolins, Francolinus francolinus (L.) im Vorderen Orient. Vogelwelt 84, 129-137 (1963).

25.

Banoğlu, N. A. & Burr, M. Turkey: A Sportsman’s Paradise. (1953).

26.

Danford, C. G. A contribution to the ornithology of Asia Minor. Ibis (IV) 1, 261-274 (1877-78).

27.

Vielliard, J. Résultats ornithologiques d’une mission à travers la Turquie. Istanbul Fen. Fak. Mecm. 33, 67-170 (1968).

28.

Adamian, M. S. & Klem, D. Handbook of the Birds of Armenia. (American University of Armenia, 1999).

29.

Zeydanlı, U. Z., Welch, H. J., Welch, G. R., Altıntaş, M. & Domaç, A. GAP Analysis and Priority Conservation Area Selection for Mediterranean Turkey: preliminary technical report. (2005).

30.

Albrecht, J. S. M. Notes on the Birds of Eregli, Black Sea Coastlands, Turkey 1976–1978. Sandgrouse 8, 74-92 (1986).

31.

Balmer, D. & Betton, K. Around the region. Sandgrouse 26, 76-80 (2004a).

32.

Baumgart, W., Kasparek, M. & Stephan, B. Die Vögel Syriens: eine Übersicht. (Kasparek Verlag, 1995).

33.

Ramsay, L. N. G. Observations on the bird-life of the Anatolian plateau during the summer of 1907. Ibis 10 (2), 365-387 (1914).

34.

McNeile, J. S. Personal diaries. (1950, 1951, 1954, 1967, 1968, 1970, 1972, 1973).

35.

Selous, F. C. A fortnight’s egg-collecting in Asia Minor. Ibis (4) 4, 405-424 (1900).

36.

Rokitansky, G. & Schifter, H. Ornithologische Ergebnisse zweier Sammelreisen in die Türkei. Ann. Naturhist. Mus. Wien 75, 495-538 (1971).

37.

Barış, S., Akçakaya, R. & Bilgin, C. The Birds of Kızılcahamam. c. 3 (Kasparek Verlag, 1984).

38.

The Birds of the Western Palearctic. Vol. 4. (Oxford University Press, 1985).

39.

Milchev, B. Breeding bird atlas of the Strandja mountains, south-east Bulgaria. Sandgrouse 16, 2-27 (1994).

40.

Faldborg, J. Birds in Çamlıhemşın–Ardeşen area, North-east Turkey, April–May 1993. Dansk Ornitologisk Forening, Copenhagen (1994).

41.

Porter, R. F. The autumn migration of passerines and near-passerines at the Bosphorus, Turkey. Sandgrouse 5, 45-74 (1983).

42.

Beaman, M. Turkey Bird Report 1976–81. Sandgrouse 8, 1-41 (1986).

43.

Hustings, F. & Dijk, K. van. Bird Census in the Kizilirmak Delta, Turkey, in Spring 1992. WIWO (Report No. 45) Zeist (1994).

44.

Gibbs, D., Barnes, E. & Cox, J. Pigeons and Doves. (Christopher Helm, London, 2001).

45.

Dijksen, L. J. & Kasparek, M. The Birds of Kızılirmak Delta. (Kasparek Verlag, Heidelberg, 1985).

46.

Kasparek, M. Dismigration und Brutarealexpansion der Türkentaube (Streptopelia decaocto). J. Orn. 137, 1-33 (1996).

47.

Kasparek, M. Vorkommen und Ausbreitung der Türkentaube (Streptopelia decaocto) im Nahen und Mitteleren Osten. Orn. Verh. 25, 241-279 (1998).

48.

Hollom, P. A. D. A fortnight in south Turkey. Ibis 97, 1-17 (1955).

49.

Kirwan, G. M. The Birds of Hotamış. Birds of Turkey 9, (1993).

50.

Kasparek, M. Zur Verbreitung der Palmtaube (Streptopelia senegalensis) im Vorderen Orient. Orn. Verh. 25, 51-64 (1991).

51.

Warncke, K. Beitrag zur Vogelwelt der Türkei. Vogelwelt 85, 161-174 (1964--65).

52.

Shirihai, H. The Birds of Israel. (Academic Press, London, 1996).

53.

Ergene, S. Türkiye Kuşları. Istanbul Üniversitesi Fen. Fak. Mon. (1945).

54.

Porter, R. F., Christensen, S. & Schiermacker-Hansen, P. Field Guide to the Birds of the Middle East. (T. & A. D. Poyser, London, 1996).

55.

Kirwan, G. M., Martins, R. P., Eken, G. & Davidson, P. A checklist of the birds of Turkey. Sandgrouse Suppl. 1, 1-32 (1999).

56.

Pforr, M. & Limbrunner, A. The Breeding Birds of Europe: A Photographic Handbook. (Croom Helm, Beckenham, 1982).

57.

Martins, R. P. Turkey Bird Report 1982–86. Sandgrouse 11, 1-41 (1989).

58.

Kirwan, G. M., Bechtolsheim, M. & Willig, S. Distribution of Mongolian Finch in Turkey. Dutch Birding 22, 149-150 (2000).

59.

Gonzenbach, J. G. von. Einige ornithologische Notizen über Smyrna. Naumannia 2, 19-23 (1852).

60.

Davidson, P. & Kirwan, G. M. (compilers). Around the region. Sandgrouse 19, 76-80 (1997).

61.

Kasparek, M. Die Sultanssümpfe: Naturgeschichte eines Vogelparadieses in Anatolien. (Kasparek Verlag, 1985).

62.

Kasparek, M. Status and distribution of the Great Bustard and Little Bustard in Turkey. Bustard Studies 4, 80-113 (1989).

63.

Goriup, P. D. & Parr, D. Results of the ICBP bustard survey in Turkey, 1981. Bustard Studies 2, 77-97 (1985).

64.

Eken, G. & Magnin, G. A Preliminary Biodiversity Atlas of the Konya Basin, Central Turkey. Biodiversity Programme Report 13, (1999).

65.

Heunks, C., Heunks, E., Eken, G. & Kurt, B. Distribution and current status of Great Bustard (Otis tarda) in the Konya Basin, central Turkey. Sandgrouse 23, 106-111 (2001).

66.

Heunks, C., Heunks, E., Eken, G. & Kurt, B. Distribution and status of Great Bustards, Otis tarda, in the Konya Basin, Turkey, spring 2000. WIWO (Report No. 76) Zeist (2002).

67.

DD ve DKMP. Türkiye’nin Toyları Toy Ulusal Eylem Planı. (2004).

68.

Balmer, D. & Kirwan, G. M. News and information. Sandgrouse 25, 4-7 (2003).

69.

Kirwan, G. M., Özen, M., Kurt, B. & Martins, R. P. Turkey Bird Report 1997–2001. Sandgrouse 25, 8-31 (2003).

70.

Karakaş, R. & Kılıç, A. The birds of Kralkızı Dam (Diyarbakır) southeast Turkey. Sandgrouse 27, 139-146 (2005).

71.

NTV Haberler. Yozgat’ta vurulduğu iddia edilen yakalı toy kuşunun ölüsü bulunamadı. https://www.ntv.com.tr (2020).

72.

Satunin, K. A. [Ornithological excursion to southern Transcaucasia.]. Mess. Orn. 3, 1-15, 99-110 (1912).

73.

Glutz von Blotzheim, U. N., Bauer, K. M. & Bezzel, E. Handbuch der Vögel Mitteleuropas. (Bd. 3, Frankfurt am Main, 1973).

74.

Kumerloeve, H. L’Avifaune du lac d’Antioche (Amik Gölü-Gölbasi) et de ses alentours. Alauda 30, 110-136, 161-211 (1963).

75.

Balmer, D. & Murdoch, D. Around the Region. Sandgrouse 32, 91-102 (2010).

76.

Parr, D. Notes on a journey through Turkey, spring 1981. Orn. Soc. Turkey Bull. 7, 4-6 (1981).

77.

Hoyo, J. del, Elliott, A. & Sargatal, J. Handbook of the Birds of the World. c. 3 (1996).

78.

Kivit, H. A., Nijmeijer, H. & Ovaa, A. (eds. ). Wader and Waterfowl Migration in the Çukurova Deltas, South Turkey, Spring 1990. (WIWO (Report No. 48), Zeist, 1994).

79.

Wadley, N. J. P. Notes on the birds of central Anatolia. Ibis 93, 63-89 (1951).

80.

Schubert, W. Bemerkenswerte Brutnachweise und Brutzeitfeststellungen in Anatolien/Türkei. Vogelwelt 100, 151-155 (1979).

81.

Berk, V. van den & Winden, J. van der. Diurnal migration of Nightjars at the Göksu Delta, south Turkey. Orn. Soc. Middle East Bull. 28, 20-21 (1992).

82.

Kirwan, G. M. (compiler). Around the region. Sandgrouse 19, 156-160 (1997).

83.

Vaurie, C. Systematic notes on Palearctic birds. No. 40 Caprimulgidae. Amer. Mus. Novit. 1997, 1-14 (1960).

84.

Have, T. M. van der, Berk, V. van den, Cronau, J. P. & Langelveld, M. J. South Turkey Project (A Survey of Waders and Waterfowl in the Çukurova Delta). WIWO (Report No. 22), Zeist (1988).

85.

OST, O. S. O. T. Bird Report 1970–73. (OST, London, 1975).

86.

Sutherland, W. J. & Brooks, D. J. The visible migration of passerines and near-passerines at the Belen Pass, southern Turkey, in autumn. Sandgrouse 3, 87-90 (1981).

87.

Jetz, W. The Birds of Uludağ. Birds of Turkey 11. (Kasparek Verlag, 1995).

88.

Zhao, Y., Zhao, X., Wu, L., vd. A 30,000-km journey by Apus apus pekinensis tracks arid lands between northern China and south-western Africa. Movement Ecology 10, 29 (2022).

89.

Kumerloeve, H. Ergänzungen zur Avifauna Kleinasiens. Bonn. Zool. Beitr. 17, 257-259 (1966).

90.

Kumerloeve, H. Zur Kenntnis der Avifauna Kleinasiens und der europäischen Türkei (Ergänzungen – Hinweise – Fragestellungen). Istanbul Fen. Fak. Mecm. B 35, 85-160 (1970a).

91.

OST, O. S. O. T. Bird Report 1966–67. (OST, London, 1969).

92.

OST, O. S. O. T. Bird Report 1974–75. (OST, London, 1978).

93.

Chantler, P. & Driessens, G. Swifts: A Guide to the Swifts and Treeswifts of the World. (Pica Press, Robertsbridge, 1995).

94.

Hoyo, J. del, Elliott, A. & Sargatal, J. Handbook of the Birds of the World. c. 5 (1999).

95.

Vaurie, C. The Birds of the Palearctic Fauna. Non-Passeriformes. (H. F. & G. Witherby, London, 1965).

96.

Chantre, M. E. Rapport sur une mission scientifique dans l’Asie occidentale et specialement dans les regiones de L’Ararat et du Caucase. Arch. Missions Sci. et Litt. (3) 10, 199-263 (1883).

97.

Radde, G. Ornis Caucasica. (Kassel, 1884).

98.

Eggers, J. & Lemke, W. Ornithologische Beobachtungen in der Türkei. Orn. Mitt. 16, 185-189 (1964).

99.

Warncke, K. Beitrag zur Vogelwelt der Türkei im Beriech der Südgrenze. Vogelwelt 93, 23-27 (1972).