7  Martıgiller

Uzun Kuyruklu Korsanmartı

Stercorarius longicaudus, Long-tailed Jaeger

Rastlantısal konuktur.

Türkiye’de toplam 12 güncel kaydı bulunmaktadır. İlk kayıt 23 Eylül 1979’da Boğaziçi’nde iki erişkin ya da ergen birey olarak kaydedilmiştir1. 3 Haziran 1991’de Kulu Gölü’nde bir erişkin fotoğraflanmış, 11 Haziran 1991’de Taşucu açıklarında iki genç birey gözlenmiştir2. 17 Eylül 1991’de İstanbul yakınlarında Karaburun açıklarında bir birey kaydedilmiş3, 24 Mayıs 1992’de Finike’nin batısında Kale açıklarında bir erişkin ve 10 Haziran 1994’te Sultansazlığı’nda açık fazda bir erişkin görülmüştür4. 8 Mayıs 1999’da Yumurtalık açıklarında (Çukurova, Akdeniz) ikinci yazında bir birey kaydedilmiş5, 21-23 Aralık 2009’da Mersin Limanı’nda da Mersin Limanı’nda beş korsanmartı ile birlikte bir genç birey gözlenmiş ve bu, türün Türkiye’deki ilk kışlama kaydıdır. 29 Nisan 2011’de Sarıyer Keskin Viraj’da bir birey kaydedilmiştir (S. Bilgin), 23 Nisan 2010’da Mersin Limanı’nda bir birey (M. Erturhan), 26 Aralık 2016’da yine Mersin Limanı’nda bir birey (M. Erturhan) ve 12 Şubat 2017’de Hatay Milleyha’da bir birey (M. Atahan, M. Gül) gözlenmiştir.

Eylül 1888 sonlarında Terkos Gölü’nde kaydedilen ve tarafından tanımlanan birey açıkça bu türdür6.

Üreme

Türkiye’de yuvalamaz. Üreme dönemi yayılış alanı Eski ve Yeni Dünya’nın tundra kuşağıdır.

Alttürler ve Sınıflandırma

Muhtemelen nominat alttür görülmektedir; ancak ülkedeki kayıtların hiçbiri alttür düzeyinde tanımlanmamıştır.

Korsanmartı

Stercorarius parasiticus, Parasitic Jaeger

Yaygın olarak nispeten az sayıda bulunan geçit türü ve kış konuğudur.

Karadeniz kıyısı boyunca ve Boğaziçi ile Marmara Denizi’nde seyrek ancak neredeyse kesinlikle düzenli bir geçit türüdür. Görünüşe göre Ege ve Akdeniz kıyılarında düzenlidir ve aynı zamanda diğer tüm korsanmartılar gibi ara sıra kara üzerinde de göç eder. Burdur Gölü’nde, üç defa Kulu Gölü’nde ve bir defa Ereğli Sazlığı’nda ve Doğu Anadolu’da Bendimahi, Van Gölü ve Van yakınlarında olmak üzere iç bölgelerde de kaydedilmiştir. İlkbaharda, mart ortasından haziran sonuna kadar ve sonbaharda temmuz ortasından ekim başına kadar ve yoğun olarak eylülde geçiş yapar. Karadeniz kıyısı boyunca düzenli olarak kışlar. Welch ve Welch 1998a, Ocak 1997’de altı lokalitede toplam yedi birey kaydetmiştir. Aralık 1997’de İskenderun Körfezi’nde en az dört ve Fethiye açıklarında 13 birey kaydedilmiştir. Ocak 2004’te Kulu Gölü’nde olası bir kaydı vardır. 50’ye yakın kayıt raporlanmış, tanımsız kalmış korsanmartı kayıtlarını dâhil etmeden, en fazla 15 bireyden oluşan toplam 114 gözlem kaydı vardır7. Ayrıca hepsi Alléon tarafından Marmara’da toplanmış dört tahnit vardır.

Üreme

Türkiye’de yuvalamaz. Üreme dönemi yayılış alanı Eski ve Yeni Dünya’nın kuzey bölgeleridir.

Alttürler ve Sınıflandırma

Monotipik bir türdür.

Küt Kuyruklu Korsanmartı

Stercorarius pomarinus, Pomarine Skua

Yaygın olarak az sayıda bulunan geçit türü ve kış konuğudur.

2008 yılına kadar en az 25 yayınlanmış ve dört tane önceden yayınlanmamış kaydı vardır. İlkbahar geçişinde mart sonundan mayıs sonuna, sonbahar geçişinde temmuz ortasından ekim ortasına kadar görülür. En kalabalık olarak 13 Ekim 2002’de İstanbul Ormanlı açıklarında altı birey gözlenmiştir. İçsu kayıtları nadirdir. 26 Temmuz 1989’da Bendimahi’de genç bir birey8 görülmüştür. Yukarıda listelenen kayıtların çoğu için tanımlayıcı detaylar eksiktir. Buna karşın, makul olan Türkiye’de küt kuyruklu korsanmartının kayıtların gösterdiğinden daha bile düzenli olduğudur.

türün kasım-aralık aylarında Boğaziçi’nde düzenli olduğunu kabul eder9 ve ilkbahar 1888 ve Mayıs 1892 tarihli ve “Marmara” olarak etiketlenmiş iki örneği Sofya Ulusal Doğa Tarihi Müzesi’ndedir. Öte yandan, Boğaziçi, Kadıköy açıkları ve Üsküdar’la Haydarpaşa arasında olmak üzere türü altı defa kaydetmiştir (30 Ekim 1888, 17 Kasım ve 15 Aralık 1890, Ocak 1891 sonu, 3 Aralık 1892 ve 15 Aralık 1893)6. Geriye bakıldığında o dönemde korsanmartı tanımlaması ile ilgili yeterli bilgi olup olmadığı dikkate alınmalıdır.

Üreme

Türkiye’de yuvalamaz. Üreme dönemi yayılış alanı Eski ve Yeni Dünya’nın tundra kuşağıdır.

Alttürler ve Sınıflandırma

Monotipik bir türdür.

Büyük Korsanmartı

Stercorarius skua, Great Skua

Rastlantısal konuktur.

Nadir bir tür olup özellikle Doğu Akdeniz kıyılarında kış aylarında görülür. İlk kayıt 15 Eylül 1967’de Van Gölü’nde, Ahtamar Adası yakınlarında genç bir birey olarak kaydedilmiştir10. 30 Aralık 1983’te Tuzla Gölü’nde (Çukurova), 7-8 Ocak 1986’da İskenderun Körfezi’nde, 9 Ocak 1990’da Ceyhan Deltası açıklarında (Çukurova) gözlenmiştir8. 15 Nisan 1996’da Göksu Deltası açıklarında11 ve 5 Nisan 2003’te Marmara Denizi’nde bir feribottan gözlenmiştir (G. Magnin). 25 Nisan 2011’de Karataş’ta Katalan bir ekip tarafından kaydedilmiştir. Son olarak, 27 Aralık 2019’da Kızılırmak Ağzı’nda bir birey gözlenmiştir (O. Aydın, F. Başbuğ).

Doğu Akdeniz’deki diğer yerlerde de nadirdir.

Üreme

Türkiye’de yuvalamaz. Üreme dönemi yayılış alanı Kuzey Atlantik’tir.

Alttürler ve Sınıflandırma

Genellikle modern otoritelerin çoğu tarafından monotipik olduğu düşünülür. Bazı kaynaklarda Catharacta cinsi altında değerlendirir.

Küçük Martı

Hydrocoloeus minutus, Little Gull

Yaygın olarak çoğunlukla az sayıda bulunan geçit kuşu ve kış konuğudur.

Bütün kıyılarda sıkça yüksek sayılarda rastlanan yaygın ve bol geçit türüdür. Karadeniz Bölgesi’nde en sık ve en yüksek sayılarda Kızılırmak Deltası’nda kaydedilmiş olup 1992 ilkbaharının başında 41.000 tane sayılmıştır12. Marmara Bölgesi’nde bütün kıyılarda yaygın ve genellikle fazla olmayan sayılarda olup en yüksek sayıda ile İstanbul’da eylülde Eminönü ve Sarıyer arasında 410 tane, Meriç Deltası’nda 2000’e kadar sayılarda ve Büyükçekmece Gölü’nde 1730 tane sayılmıştır. Doğu bölgelerinde nadirdir. Ege Bölgesi’nde genellikle ağustos ortası ile nisan ortası arasında bulunur, ara sıra yazın da kaydedilir. Akdeniz Bölgesi’nde genellikle ağustos sonu ve mayıs başı arasında, ara sıra da yazın, orta sayılarda görülür, ancak bazı alanlarda ilkbaharda yüksek sayılar kaydedilmiştir.

Kıyı bölgelerinde yaygın, ancak iç bölgelerde seyrektir. Karadeniz kıyılarında yaygın ve genellikle fazla olmayan sayılarda bulunur, ağustos ve eylülde Trabzon’da 530 tane, ekimde Samsun ve Trabzon arasında 400’den fazla, Şubat 1997’de bütün Karadeniz kıyısında 1138 tane sayılmıştır13. Kışın az sayıda bulunur, nüfusu genellikle 1500-2500 bireydir, ancak ara sıra kalabalık sürüler de rastlanır. Sayıları genellikle az olsa da yüksek sayılarda bulunabilir ve en yüksek Büyük Menderes Deltası’nda 320 tane kaydedilmiştir.

Üreme

Türkiye’de yuvalamaz. Avrasya’nın ve çok yeni ve lokal olarak Kuzey Amerika’nın boreal orman kuşağındaki göllerde yuvalar.

Alttürler ve Sınıflandırma

Monotipik bir türdür.

Kara Ayaklı Martı

Rissa tridactyla, Black-legged Kittiwake

Açık denizde nispeten az sayıda bulunan kış konuğudur.

Önceleri rastlantısal bir tür olduğu düşünülse de, son kayıtlar eylül sonu ile mayıs başı arasında düzenli bir kış göçmeni olduğunu göstermektedir. Karadeniz kıyılarında düzenli olarak görülürken, Ege ve Akdeniz kıyılarında daha seyrek kaydedilir. Ancak balıkçı teknelerinde çalışanlar ve karaya doğru güçlü rüzgârların etkisiyle kıyıya yaklaşan bireyler sayesinde kayda değer sayılarda gözlenir. Bu durum, çoğu bireyin açık denizde bulunduğunu ve kıyıya nadiren yaklaştığını göstermektedir.

İç sulardaki kayıtlardan biri, 23 Eylül 1982’de Birecik’te görülen bir erişkin ve yedi ergen bireye aittir14. Bir diğer kayıt ise 27 Nisan 1992’de Kulu Gölü’nde gözlenen bir erişkindir. Ayrıca, Robert Kolej’deki tahnit müzesinde iki genç bireyin bulunduğu ve türün İstanbul Boğazı’nda kış aylarında gözlendiği belirtilmiştir6.

Üreme

Türkiye’de yuvalamaz.

Alttürler ve Sınıflandırma

Türkiye’de nominat alttürü bulunur.

Çatal Kuyruklu Martı

Xema sabini, Sabine’s Gull

Rastlantısal konuktur.

28 Aralık 2021’de Asi Nehri ağzında (Hatay) bir birey gözlenmiş ve 11 Ocak 2022’ye kadar bölgede kalmıştır (M. Bozdoğan). Kuşun boğazına takılmış plastik bir parça olduğu fark edilmiştir. Beş gün boyunca boynunda plastik ile gözlenen martı, yoğun çaba sonucu yakalanmış ve DKMP Hatay Şubesi ekiplerince plastik parçadan kurtarılmış ve doğaya geri salınmıştır.

Üreme

Türkiye’de yuvalamaz. Avrasya ve Amerika’nın Kuzey Kutup Denizi kıyılarında yuvalar, kışı Güney Yarımküre okyanuslarında açık denizde geçirir.

Alttürler ve Sınıflandırma

Monotipik bir türdür.

İnce Gagalı Martı

Chroicocephalus genei, Slender-billed Gull

Lokal olarak bazen çok sayıda bulunan yaz konuğu, geçit türü ve kış konuğudur.

Birçok alanda 2000 çifte kadar büyük koloniler halinde yuvalamıştır. 1971’de Seyfe Gölü’nde 2100 çift, 1984’te Bolluk Gölü’nde 1900-2000 çift üremiştir. Ekim 1970’te Acıgöl’de 1000’den fazla birey kaydedilmiştir. Sultansazlığı gibi daha küçük koloniler de bulunmaktadır. Ereğli Sazlığı’nda ise artık ürememektedir. Doğu Anadolu’da ise ağustos başı ile ekim başı arasında Van ve Erçek Gölleri’nde az sayıda birey gözlenmiştir. Son yıllarda üreyen popülasyonun belirgin şekilde azaldığı düşünülmektedir.

Akdeniz’de temmuz sonundan, Ege’de ağustos sonundan, Marmara’da ise kasım ortasından itibaren görülür ve nisana kadar özellikle güney ve batı kıyılarında düşük yoğunlukta kışlar. Son sayımlara göre kışlayan popülasyonun 800-1600 birey arasında olduğu tahmin edilmektedir. Ocak 1989’da Büyük Menderes Deltası’nda 1284 birey, Ocak 1992’de Gediz Deltası’nda 413 birey ve Çukurova Deltası’nda yaklaşık 600 birey sayılmıştır.

Karadeniz kıyılarında göç sırasında görülür, az sayıda kışlayabilir. 1977 sonbaharında Zonguldak Ereğli’de 1500, 1973 sonbaharında Ardeşen’de 85 bireye kadar sayılmıştır. Karadeniz’de göç sırasında görülen ve kışlayan bireylerin bir kısmının, Ukrayna’daki büyük üreme kolonilerinden gelen kuşlardan oluştuğu düşünülmektedir.

Üreme

Yuvalama Alanı: İç Anadolu’da çoğunlukla tuzlu veya acı olan üç sığ gölde (Kulu, Seyfe ve Bolluk), alçak ve düz adalarda, çıplak veya seyrek bitkili toprakta, 50-2100 çiftlik muntazam koloniler halinde ürer. Bazen diğer türlerle gevşek bir birliktelik halinde bulunur.
Yuvası: Yuvasını yerde sığ bir çukura yapar, cılız bitki artıkları, ot ve az miktarda tüyle çevreler. Yuva kenarı hafif yükseltilmiş olup, kuluçka dönemleri boyunca dışkıyla beyaza boyanarak güçlendirilir ve oldukça belirgin hale gelir.
Yumurta sayısı: Genellikle 2-3 yumurta bırakır, ara sıra tek yumurta kaydedilmiştir.
Üreme dönemi: İÇA: İlk yumurta nisan sonu veya mayıs başında bırakılır. En erken civcivler mayıs sonu ve haziran başında yumurtadan çıkar. Bu tarihler koloniler arasında tutarlılık gösterir. Muhtemelen bir başarısızlıktan sonra yapılan telafi kuluçkasıyla üreme dönemi uzayabilir. 24 Haziran 1992’de Bolluk Gölü’nde gözlenen yavruların çoğu iri ve iyi tüylenmiş olup, bazı yuvalarda hâlâ yumurta ve küçük yavrular bulunmuştur.

Alttürler ve Sınıflandırma

Monotipik bir türdür. Eskiden Larus cinsi altında sınıflandırılırdı.

Karabaş Martı

Chroicocephalus ridibundus, Black-headed Gull

Lokal olarak az sayıda ürer, yaygın olarak ve çok sayıda bulunan kış konuğudur.

İç ve Doğu Anadolu’da yaygın olarak birçok sulakalanda ürer. Seyfe Gölü’nde en fazla 120 çift, Ereğli Sazlığı’nda 361 çift, Yarma Bataklıkları’nda 215 çift, Gönenç Gölü’nde ise 100 çifte kadar ürediği kaydedilmiştir. Acıgöl’de yaz kayıtları olsa da ürediğine dair kesin bir kayıt yoktur. Ancak önemli üreme alanlarının çoğu günümüzde tamamen veya kısmen tahrip edilmiştir.

Kış aylarında çoğunluğu batı ve orta bölgelerde çok sayıda yaygın olarak görülür. İstanbul Boğazı kışlayan nüfusu 10.000 bireyden fazladır. Kışlayan nüfusun genellikle 90.000 ila 130.000 birey arasında olduğu tahmin edilmektedir. Marmara Bölgesi’nde kıyılarda ve iç bölgelerde yaygın olup yüksek sayıda bulunduğu sulakalanlardan Uluabat Gölü’nde Ocak 1996’da 6200 birey sayılmıştır. Ege Bölgesi’nde hem kıyılarda hem iç bölgelerde kayda değer sayılarda bulunur. En yüksek kış sayımı Ocak 1970 ve Eylül 1972’de Acıgöl’de 3000 birey olarak kaydedilmiştir. Kasım 1971’de Çorak Gölü’nde 2520, Seyfe Gölü’nde ise 1070 birey görülmüştür.

En yüksek sayılar göç döneminde kaydedilir. 24 Eylül 2004’te Sarıyer Barajı’nda 20.000 birey, mart aylarında ise Mogan Gölü’nde düzenli olarak 10.000 birey gözlenmiştir. Karadeniz kıyılarında kış aylarında yaygın olup 1996’da Hopa ile İğneada arasında 17.968 birey sayılmıştır. Doğu Anadolu’daki sulakalanlarda göç sırasında yaygındır ancak genellikle büyük gruplar halinde görülmez, birkaç kez 300 bireye kadar ulaşan sürüler kaydedilmiştir.

Üreme

Yuvalama Alanı: İç ve Doğu Anadolu’daki birkaç alanda, göller ve bataklıklardaki adalarda koloniler halinde ürer. Bazen Akdeniz martısı ve gülen sumru gibi diğer türlerle seyrek bir beraberlik içinde karışık koloniler oluşturur.
Yuvası: Yuva zemine yapılır ve esasen bitki saplarıyla oluşturulur. Boyu değişken olup 0,3 metreye kadar yüksek olabilir. Beraber yuvaladıkları alanlarda, Akdeniz martısının yuvasından çok daha yüksektir.
Yumurta sayısı: Genellikle 3 yumurta bırakır. Bazen 2, ara sıra tek yumurta kaydedilmiştir.
Üreme dönemi: İç Anadolu’da nisan sonunda, Doğu Anadolu’da mayıs ayında yumurta koyar. Yavrular Hziran ayından itibaren görülebilir. İÇA: 22 Mayıs 1992’de Kulu Gölü’nde bir adada 350 çift üremiştir. Buradaki yuvaların çoğunda üç yumurta sayılmış, bazı yuvalarda yeni çıkmış yavrular gözlenmiş olup, ilk yumurtlama tarihinin yaklaşık 26 Nisan olduğu tahmin edilmiştir. En geç yuva kayıtları 14 Haziran 1993’te Seyfe Gölü’nde ve 19 Haziran 1992’de Kulu Gölü’nde kaydedilmiştir. Bu kolonilerde çoğu yavrunun büyük ve hatta palazlanmış olduğu gözlenmiş, ancak hâlâ içinde yumurta bulunan yuvalar da tespit edilmiştir.

Alttürler ve Sınıflandırma

Monotipik bir türdür. Eskiden Larus cinsi altında sınıflandırılırdı.

Büyük Karabaş Martı

Ichthyaetus ichthyaetus, Pallas’s Gull

Lokal olarak az sayıda bulunan kış konuğudur.

Kayıtların çoğu içsulardan gelir. İç Anadolu’da düzenli olarak küçük barajlarda, Akdeniz’de ise daha çok kıyısal deltalar çevresinde görülür. Kışlayan popülasyonun 200-400 birey arasında olduğu tahmin edilmektedir. Kış kayıtları genellikle aralık başından nisan ayına kadardır. İki olağan dışı erken kayıt bulunmaktadır: 25 Eylül 1995’te İstanbul Boğazı’nda bir ergen birey15 ve 15 Eylül 2005’te Trabzon Araklı’da bir birey. 25 Mayıs 1993’te Göksu Deltası’ndaki bir gözlem11, çok geç bir kış göçmeni ya da geçit yapan bir birey olabilir.

Geçmişte çok düşük sayılarda kaydedilmiş ve nadir olduğu düşünülürken, son yıllardaki kış kayıtları türün gerçek anlamda sayıca arttığını göstermektedir. Önceden Amasya Yedikır Barajı’nda 5-20 birey halinde görülürken, Ocak 1996’da 71 birey, Aralık 1995’te 168 birey, Ocak 1997’de 219 birey ve Ocak 1999’da 273 birey sayılmıştır. Bu artış, yalnızca gözlem sıklığındaki yükselişten kaynaklanmamakta, aynı zamanda türün kışlama davranışında da gerçek bir değişim yaşandığını göstermektedir. Keza, İstanbul’da 2010 öncesinde çok nadir görülürken, 2020’lerde Büyükçekmece ve Terkos göllerinde 20’şer birey kaydedilmiştir.

Üreme

Türkiye’de yuvalamaz. Üreme dönemi yayılış alanı Orta Asya’dır.

Alttürler ve Sınıflandırma

Monotipik bir türdür.

Ada Martısı

Ichthyaetus audouinii, Audouin’s Gull

Nispeten yaygın olarak az sayıda görülen yerlidir.

Ege ve Akdeniz kıyılarında az sayıda ve lokal olarak görülür. Kayıtların çoğu nisan başı ile ekim başı arasındadır. Çoğu gözlemde 10’dan az birey kaydedilir, ancak Fethiye’de şubat-mayıs arasında en fazla 15 birey gözlenmiştir. Göksu Deltası, türün Türkiye’deki ilk kesin kaydının yapıldığı alandır16 ve burada düzenli olarak görülür. Üremeyen bireyler temmuz itibarıyla bölgede toplanabilir.

Türkiye’deki üreme kayıtları 1970’lere kadar uzanmaktadır. Günümüzde bilinen üreme alanları Mersin açıklarında Aydıncık Adacıkları’nda 1997’de 28-30 çift kaydedilmiştir17,18. Ege bölgesinde Datça Yarımadası’nda Palamutbükü Adacığı’nda 2000-2002 yılları arasında 20-30 çift üremiştir19. Bodrum Adacıkları’nda 2-10 çift19, Güllük Adacıkları’nda Güllük Körfezi’nde 3-5 çift20, Büyükada’da Karaburun Yarımadası’nda 2001’de 2-23 çift19, Alaçatı Adacığı’nda Çeşme’de 1995’te 20 çift21 kaydedilmiştir. Marmara bölgesinde, 2018’de Gökçeada (İmroz) Adası’nda 35 çiftlik yeni bir üreme alanı keşfedilmiştir. Koloniyi ziyaret ettiğimizde 12 Temmuz 2018’de bazı yavruların 4-6 haftalık olduğu ve palazlanmak üzere olduğu tahmin edilmiştir. Üremekte olan toplam 35 üreyen çift tespit edilmiştir22. Ayrıca Ayvalık adaları açıklarındaki küçük bir Yunan Adasında bir kolonisi mevcuttur, burada üreyen bireyler Edremit Körfezi’nde görülürler. Toplam üreyen popülasyonun 70-140 çift olduğu tahmin edilir22.

Marmara Denizi’nin güney kıyılarında ara sıra görülse de düzenli değildir ve nadir rastlanır7. Karadeniz’de istisnai olarak 23 Mayıs 1995’te Trabzon’da ikinci yazında bir birey ve Ekim 1984’te Batum’da gözlenmiştir23. İç sularda, 9 Eylül 1961’de Eğirdir Gölü’nde görüldüğü iddia edilmiştir24, ancak bu gözlem kabul edilmemiştir.

Üreme

Yuvalama Alanı: Açıklarındaki bodur vejetasyonlu veya çıplak küçük adalarda yuvalar. Yuvası: Ülke dışında yerde alçak bir çukurda yuvalar. Yuvayı bitki gövdeleri, yosun ve diğer bitkisel materyallerle astarlar.
Yumurta sayısı: Türkiye’den yuva ve yumurta sayısı hakkında bilgi bulunmamaktadır. Ülke dışında genellikle 2-3 yumurta bırakır.
Üreme dönemi: Nisan sonunda yumurta koyar, mayıs sonunda yavrular çıkar. EGE: İzmir Karaburun’da bir adada bulunan üreme kolonisinde 1996’da en az bir çift gözlenmiştir25. 1997 Mayıs sonunda ise 2-4 birey kaydedilmiştir21. AKD: 1973’te 25 çift, 1974’te 28 çift çel Aydıncık Adalarında yuvalamıştır. Nisan sonunda yumurtalar, 28 Mayıs’ta yumurtadan yeni çıkmış yavrular gözlenmiştir26. 16 Nisan 1985’te yaklaşık 20 çiftin yuvaladığı, 1987’de yaklaşık 30 çiftin bulunduğu ancak 1996’da sadece 6 çiftin gözlendiği kaydedilmiştir. Bu düşüşün nedeni, 1974’te adada üremeyen gümüş martının 1996 yılında 40 çifte ulaşmış olması olabilir17. 6 Mayıs 2004’te ada ziyaret edildiğinde hiçbir ada martısı görülmemiş, birkaç çift gümüş martı kaydedilmiştir. AKD: Yakın zamana kadar İçel Aydıncık açıklarındaki iki küçük adan biri olan bodur vejetasyonlu küçük bir adada yuvalamaktaydı. Burada 1973’de 25 çift, 1974’te 28 çift yuvalamış, nisan sonunda yumurtalar, 28 Mayıs’ta yumurtadan yeni çıkmış yavrular gözlenmiştir26. Burada 16 Nisan 1985’te yaklaşık 20 çiftin yuvaladığı, 1987’de de yaklaşık 30 çift, ancak 1996’da sadece 6 çift görülmüştür. Bu düşüşün nedeni 1974’te adada üremeyen gümüş martının 1996 yılında 40 çifte artmış olması olabilir17. 6 Mayıs 2004’te ada ziyaret edildiğinde hiçbir ada martısı görülmemiş, birkaç çift gümüş martı bulunmuştur. EGE: İkinci üreme kolonisi İzmir Karaburun’da bir adada olup, 1996’da en azından bir çift bulunmuş25 ve 1997 Mayıs sonunda 2-4 kuş gözlenmiştir21. Türkiye’den yuva ve yumurta sayısı hakkında bilgi yoktur. Ülke dışında yerde alçak bir çukurda yuvalar, yuvayı bitki gövdeleri, yosun ve diğer bitkisel materyalle astarlar. Yumurta sayısı genellikle 2-3’tür.

Alttürler ve Sınıflandırma

Monotipik bir türdür.

Akdeniz Martısı

Ichthyaetus melanocephalus, Mediterranean Gull

Lokal olarak yuvalar, yaygın olarak çok sayıda bulunan geçit türü ve kış konuğudur.

İç Anadolu ve Ege Bölgesi’nde lokal olarak görülen bir yaz konuğudur. Genellikle tuzlu veya acı ve sığ göllerde üreme yapar; başlıca üreme alanları Kulu, Seyfe ve Bolluk gölleridir. Ege’de ise Büyük Menderes ve Gediz deltalarındaki lagünlerde yuvalar. Marmara Denizi lagünlerinde çok az sayıda üremektedir. Üreme popülasyonunun toplam 400-2250 çift arasında olduğu tahmin edilmekte ve sayısının büyük ölçüde korunduğu düşünülmektedir.

Marmara Bölgesi’nde mart başından haziran başına ve temmuz ortasından kasım ortasına kadar gözlenir. İstanbul Boğazı, Marmara kıyıları ve Çanakkale Boğazı’nda büyük sürüler kaydedilmiştir. İlkbahar göçü martın son haftasında başlar ve nisanın ilk haftasında zirve yapar. 4 Nisan 2003’te İstanbul Boğazı’nda yapılan bir saatlik vapur seyahati sırasında 500’den fazla birey görülmüştür. Ege Bölgesi’nde göç sırasında orta büyüklükte gruplar halinde gözlenir. Kış aylarında Küçük Menderes Deltası’nda 250, Çanakkale yakınlarında ise 430 bireylik sayımlar kaydedilmiştir27. Sonbahar göçü sırasında Trakya’daki hasat sonrası tarlalarında büyük gruplar halinde toplanır; temmuzda Tekirdağ’da 600, ekimde 1200 birey gözlenmiştir. Küçükçekmece ve Silivri’de ekimde 6000, eylülde 7300 birey sayılmıştır. Büyükçekmece’de geçit sırasında 10.000 bireye kadar ulaşan sürüler kaydedilmiştir.

Kışın çoğunlukla kıyılarda ve açıkta bulunur. Şubat 1997’de Karadeniz kıyısı boyunca yapılan sayımda 357 birey kaydedilmiş olup13, ülke genelinde ortalama kışlama popülasyonunun 2000-3000 birey arasında olduğu tahmin edilmektedir. Akdeniz Bölgesi’nde mart ortasından mayıs başına ve ağustos başından kasım sonuna kadar yaygın olmakla birlikte düşük sayılarda görülür. Aynı bölgede kış aylarında ise genellikle seyrek olarak az sayıda kaydedilmektedir.

Üreme

Yuvalama Alanı: Koloniler halinde ürer. Çıplak topraktan ve sınırlı bitkilerden oluşan alçak ve düz adalarda yuva yapar. Bazen Gülen Sumru ve Karabaş Martı gibi türlerle serbest bir beraberlik içinde yuvalar.
Yuvası: Yerde sığ bir çukur olup, bitki kökleri, otlar ve bir miktar tüyle astarlanır. Karabaş Martı ile beraber ürediği alanlarda daha fazla materyal biriktirir ancak yuvalar daha küçük ve daha alçaktır.
Yumurta sayısı: Genellikle üç yumurta bırakır, bazen iki, ara sıra tek yumurta kaydedilmiştir.
Üreme dönemi: İlk yumurta nisan sonunda veya mayıs başında bırakılır. İlk yavrular mayıs sonu ve haziran başında yumurtadan çıkar. Bu durum farklı koloniler arasında oldukça tutarlı bir düzen gösterir. Üreme dönemi, telafi yuvaları nedeniyle uzayabilir. EGE: Büyük Menderes Deltası ve Gediz Deltası’nda kıyı lagünlerinde yuvalar. 26 Haziran 1999’da Büyük Menderes Deltası’nda gözlenen birçok yavru iri olsa da yumurtadan yeni çıkmış bireyler de kaydedilmiştir. Bu gözlem, yaklaşık 4 haftalık bir zaman farkına işaret etmektedir. İÇA: 19 Haziran 1992’de Kulu Gölü’ndeki yavruların çoğu büyümenin ilk yarısını tamamlamış olup bazı yuvalarda yumurta veya küçük yavrular gözlenmiştir.

Alttürler ve Sınıflandırma

Monotipik bir türdür. Eskiden Larus cinsi altında sınıflandırılırdı.

Kızıldeniz Martısı

Ichthyaetus leucophthalmus, White-eyed Gull

Rastlantısal konuktur.

28 Mart 1988’de Marmaris’te görülen ilk kışındaki kuş, iyi tanımlanmış ve tek kaydını oluşturmaktadır2.

Üreme

Türkiye’de yuvalamaz. Yayılış alanı Kızıldeniz’dir.

Alttürler ve Sınıflandırma

Monotipik bir türdür.

Küçük Gümüş Martı

Larus canus, Mew Gull

Karadeniz kıyısında çok sayıda, diğer bölgelerde az sayıda bulunan kış konuğudur.

Büyük çoğunluğu Karadeniz kıyılarında kışlar. Şubat 1997’de tüm Karadeniz kıyısı boyunca yapılan bir sayımda toplam 5279 birey kaydedilmiştir13. Marmara Denizi’nde nispeten düzenli olarak görülür, İstanbul Boğazı ve çevresinde daha yaygındır. Genellikle ilk soğuk hava dalgasıyla birlikte 15 Aralık civarında bölgeye ulaşır. Mart ortasında çoğunlukla kuzeye göç etmeye başlar. Kışlayan popülasyonunun 8000-12.000 birey arasında olduğu tahmin edilmektedir.

Ege’de ara sıra ve genellikle düşük sayılarda kaydedilir. Bununla birlikte, Şubat 1972’de Büyük Menderes Deltası’nda yaklaşık 200 birey gözlenmiştir. Akdeniz ve İç Anadolu bölgelerinde oldukça seyrek olup az sayılarda kaydedilir. Bu bölgelerde kasım ile şubat arasında bazı büyük baraj göllerinde en fazla 150 birey gözlenebilir. En erken ağustos ortasında, en geç mayıs ortasında gözlenmiştir.

Üreme

Türkiye’de yuvalamaz. Kuzey Avrasya’da yuvalar.

Alttürler ve Sınıflandırma

Kışlayan kuşların arasında hem nominat canus alttürü, hem de heinei alttürü görülür. Bu iki alttürün geçiş formları da yaygındır28.

Hazar Martısı

Larus cachinnans, Caspian Gull

Karadeniz kıyısında nispeten çok sayıda, diğer bölgelerde az sayıda bulunan kış konuğudur.

Yakın zamana kadar, türün tanınması için gerekli literatür ve fotoğraf materyalinin eksikliği nedeniyle göz ardı edilmiş, ayrıca geçmişte Gümüş Martı ile aynı tür altında sınıflandırıldığı için kaydedilmemiştir. Son yıllarda yapılan bilinçli tanımlar ve kayıtlarla, aslında Karadeniz kıyılarında yaygın ve yüksek sayılarda bulunduğu ortaya çıkmıştır.

Çoğunlukla Karadeniz kıyılarında Gümüş Martılar arasında nispeten az sayıda fark edilir. Ancak doğuya doğru ilerledikçe görülme sıklığı ve kaydedilen sayılar artar. Bazı lokal alanlarda Gümüş Martı’dan daha yüksek sayılarda bulunabilir. Ayrıca iç sularda da sıkça kaydedilmektedir. Marmara Bölgesi göllerinde gittikçe artan sıklıkla keşfedilmektedir.

Kışlayan bireylerin farklı coğrafi bölgelerden geldiği ve dolayısıyla fenotipik olarak değişiklikler gösterebileceği düşünülmektedir28.

Üreme

Türkiye’de yuvalamaz.

Alttürler ve Sınıflandırma

Yakın zamana kadar Larus cachinnans bilimsel ismini kullanan Gümüş Martı’nın cachinnans alttürü olarak sınıflandırılmıştır28. Ancak Karadeniz’in batı kıyılarında, Romanya’daki kolonilerinde birbirine yakın bölgelerde ancak farklı habitatlarda yuvaladığı gözlemlenmiş ve bu durum iki taksonun farklı türler olarak kabul edilmesine neden olmuştur29. 1990’lar öncesinde ise Kuzey Gümüş Martısı’nın (Larus argentatus) bir alttürü olarak değerlendirilmiştir.

Kuzey Gümüş Martısı

Larus argentatus, European Herring Gull

Karadeniz kıyısında az sayıda görülen kış konuğudur.

İlk kaydı Samsun Kurupelit Limanı’nda iki erişkin birey 30 Ocak ve 4 Şubat 2014 tarihinde tespit edilmiş ve ayrıntılı olarak fotoğraflanmıştır. Hemen ardından dikkatli bakan gözlemciler, 10 Ocak 2015’te İğneada’da ve 19 Ocak ve 4 Şubat 2015 arasında Samsun Marina’da birer erişkin kaydetmiştir. Ardından her yıl az sayıda Gümüş Martı’ların arasında görülmüştür.

Üreme

Türkiye’de yuvalamaz. Türkiye’de görülen kuşların olası üreme alanı Baltık Denizi’dir.

Alttürler ve Sınıflandırma

Kanat desenlenmesine göre ilk kaydedilen bireyin argentatus alttürüne ait olduğunu düşünülür.

Gümüş Martı

Larus michahellis, Yellow-legged Gull

Yaygın olarak çok sayıda bulunan yerli türdür.

Tüm kıyılarda yaygın ve bol miktarda bulunur. Doğu Karadeniz’de Giresun Adası’ndan başlayarak tüm kıyılar boyunca Doğu Akdeniz’deki Göksu Deltası açıklarına kadar yayılış gösterir. Çoğu koloni 500 çiftten küçüktür ancak İstanbul’daki anakara popülasyonunun 3000-5000 çift, Adalar’daki popülasyonun ise en fazla 3000 çift olduğu tahmin edilmektedir21. Türkiye’de toplam 22 kıyısal üreme alanı teyit edilmiş olup, bunun yanı sıra 15 muhtemel veya olası üreme alanı belirlenmiştir21.

Kıyı alanlarının dışında Edirne, Çerkezköy ve Bursa ve Uluabat Gölü gibi iç bölgelerde de ürediği bilinmektedir. Beyşehir Gölü’ndeki küçük bir adada toplam 40-50 çiftten oluşan bir üreme kolonisi tespit edilmiştir. Mayıs 1999’da burada Van Gölü Martısı ile melez fenotiplere sahip bireyler görüntülenmiş, aynı bölgede 1964 yılında yaklaşık 40 çift kaydedilmiştir30. Antalya’daki Oymapınar Barajı’nda bir adada 20-50 çiftten oluşan bir koloni bulunmaktadır.

Ülkenin birçok bölgesinde, özellikle kıyılar boyunca yaygın ve yüksek sayılarda görülür. İç bölgelerde ise daha sınırlı olup genellikle nehir kenarlarında bulunur. Ortalama kışlama popülasyonu 100.000 ila 120.000 birey arasında değişmektedir. Marmara ve Ege bölgelerinde, özellikle Gediz Deltası’nda 40.000 bireye ulaşan büyük gruplar halinde gözlenebilir. Karadeniz kıyılarında da yoğun kışlama popülasyonu bulunmaktadır; Şubat 1997’de tüm Karadeniz kıyısı boyunca yaklaşık 34.000 birey sayılmıştır.

Üreme

Yuvalama Alanı: Kıyıdan uzaktaki kayalık ada ve adacıklarda, göllerdeki adalarda ve özellikle İstanbul’da bina çatılarında yuva yapar. İstanbul’da çatı üstlerinde yuvalarken, İzmir’de yalnızca Gediz Deltası’nda zeminde yuvalar.
Yuvası: Yuva, bitkisel maddeler, yosunlar ve çerçöpten oluşan büyük bir yığıntıdır. Orta kısmı çukur olup daha ince malzemeyle astarlıdır.
Yumurta sayısı: Genellikle 2-3 yumurta bırakır. 15 yuvada 3 yumurta, 11 yuvada 2 yumurta ve 3 tyvada tek yumurta sayılmıştır.
Üreme dönemi: Mart ortası ve nisan başı arasında yumurta koyar. Yavrular haziran ortasından itibaren uçmaya başlarlar. MAR: Temmuz ortasında İstanbul’da bir çatıda bulunan, palazlanmış ve uçabilen iki yavru, yumurtlama tarihinin nisan sonu olduğunu göstermektedir. EGE: 8 Mayıs 1950’de Çeşme açıklarındaki bir adada yuvalar tespit edilmiştir31. 23 Nisan 2003’te Karine Gölü’ndeki adalardaki yuvalarda yumurta ve yeni çıkmış yavrular gözlenmiş olup, yumurtlama tarihinin 22 Mart civarında olduğunu göstermektedir. AKD: En erken üreme kaydı, 28 Nisan 1972’de Anamur’da yaklaşık bir haftalık genç kuş olup, ilk yumurtlama tarihinin 20 Mart olduğunu göstermektedir. Bölgede diğer kayıtlar arasında 5 Temmuz 1971’de Gelindere’de ve 13 Haziran 1992’de Aydıncık açıklarındaki bir adada çoğu palazlanmış yavrular bulunmaktadır. Bu gözlemler, yumurtlamanın mart sonu ile nisan başında başladığını göstermektedir. Mayıs 1964’te Beyşehir Gölü’ndeki iki yuvada birer, beş yuvada ikişer ve kalan 32 yuvada birer yumurta sayılmıştır30. KAR: 11 Haziran 1975’te Giresun’da henüz uçmaya başlamış bir genç kaydedilmiş olup, bu gözlem diğer bölgelerdeki tarihlerle örtüşmektedir. Ancak 10-11 Haziran 1975’te Perşembe, Ordu ve Giresun’daki kolonilerde erişkinler henüz yuvada oturmaktaydı.

Alttürler ve Sınıflandırma

Türkiye’de Akdeniz havzasında görülen michahellis alttürü bulunur. 1990’lar öncesinde Kuzey Gümüş Martısı’nın (Larus argentatus) bir alttürü olarak değerlendirilmiştir.

Van Gölü Martısı

Larus armenicus, Armenian Gull

Lokal olarak çok sayıda yuvalayan bir yerli ve yarı göçmendir.

Aktaş, Balık, Çıldır, Nemrut, Sodalı ve Van göllerinde toplam altı koloni ile İç Anadolu’da Tuz Gölü’ndeki 450-500 çiftten oluşan tek kolonide ürediği bilinmektedir. 2001 yılında Balık Gölü’nde 400-500, Çıldır Gölü’nde 1100 çift kaydedilmiştir17. En büyük popülasyon Van Gölü’ndeki kolonilerde 1995 yılında 3450 çift olarak tahmin edilmiştir17. Son yıllarda keşfedilen Nemrut Gölü’ndeki koloni 300 çiftten azdır. 1965 yılında Hazar Gölü’nde 70-100 çiftlik bir koloni tespit edilmiştir32. Beyşehir Gölü’ndeki koloni oldukça küçük ve istisnai olup, burada Gümüş Martı ile karışık şekilde ürer ve bazı bireylerin melez olduğu gözlenmiştir. 1999 yazında Van, Tuz ve Beyşehir göllerindeki koloniler incelendikten sonra Türkiye popülasyonunun yaklaşık 2400 çift olduğu tahmin edilmiştir33, ancak gerçek sayı muhtemelen çok daha yüksektir. Türkiye, bu türün küresel ölçekte önemli bir popülasyonuna sahiptir. Türkiye dışında Ermenistan’daki Sevan ve Arpi göllerinde, İran’daki Urumiye Gölü’nde ve Gürcistan’da üremektedir.

Üremeyen bireylerden oluşan büyük sürüler Doğu Anadolu’da özellikle Van çevresinde, batıda Diyarbakır34 ve Elazığ’a kadar uzanan bölgelerde görülebilir.

Kışlama popülasyonunun 8000-12.000 birey arasında olduğu tahmin edilmektedir ve 2005 kış ortası sayımlarında 11.585 birey kaydedilmiştir. Kışın büyük bölümü Karakaya ve Keban baraj göllerinde yoğunlaşır, 2006 kışında Karakaya Barajı’nda 4300’den fazla birey sayılmıştır. Kış döneminde Akdeniz kıyılarına, özellikle Çukurova ve Göksu deltalarına iner. Doğu’da Iğdır Ovası gibi daha ılıman alanlarda da kışlayabilir. Ege ve Marmara kıyılarında nadiren görülürken, Karadeniz kıyılarında da düşük sayılarda bulunduğu tahmin edilmektedir13. Ancak sonbaharda nispeten yüksek sayılarda toplandığı32 ve yaz ortasında da görülebileceği bilinmektedir.

Üreme

Yuvalama Alanı: Doğu Anadolu’daki en az 2000 m rakımlı göllerin hem çıplak hem de bitki örtülü adalarında, genellikle yerde koloniler halinde yuvalar. Kolonileri genellikle kalabalıktır, ancak küçük adalarda tek çiftler halinde de yuvalayabilir. 2001’de Nemrut Gölü’nde gözlenmiş, Haziran 2004’te burada küçük bir adada 12 çiftin yuvaladığı tespit edilmiştir.
Yuvası: Yuva boyutu değişkendir ve muhtemelen çevredeki malzemeye göre farklılık gösterir. Çoğunlukla ot ve bitki yığını şeklinde olup ortası çukur ve ince malzemeyle astarlanmıştır.
Yumurta sayısı: Genellikle üç, nadiren iki yumurta koyar.
Üreme dönemi: İlk yumurtalar mayıs başında koyulur, yavrular mayıs sonundan itibaren yumurtadan çıkar. AKD: Beyşehir Gölü’nde Gümüş Martılarla karışık bir kolonide yuvalamıştır. 23-25 Mayıs 1999’da toplam 40-50 çift sayılmış, bunların çoğunun yaklaşık 2 haftalık yavrusu varken üç çiftin yeni telafi yumurtaları koyduğu gözlenmiştir. İÇA: 9 Mayıs 1993’te Tuz Gölü’ndeki çoğu yuvada üç yumurta bulunmuş, bazı yuvalarda yumurtadan yeni çıkmış yavrular gözlenmiştir. DOA: 9 Haziran 2001’de Balık Gölü’ndeki yuvaların çoğunda yumurta varken, bazılarında yaklaşık bir haftalık yavrular görülmüştür. 30 Mayıs 1971’de Ahtamar Adası’nda yaklaşık 500 çift sayılmış, çoğu yuvada üç yumurta tespit edilmiştir. 8 Haziran 1975’te 1500 çift gözlenmiş, bazı yuvalarda hem yumurtalar hem de yavrular bulunmuştur. 1 Haziran 1999’da yalnızca 15 çift ve yaklaşık 50 boş yuva tespit edilmiş, boş yuvaların bir yırtıcı hayvan tarafından tahrip edildiği düşünülmüştür. Bu koloninin büyük bir kısmı Çarpanak Adası’na taşınmış, 2 Haziran 1999’da burada yaklaşık 2000 çift sayılmış, çatlamak üzere olan veya yeni çatlamış yumurtalar kaydedilmiştir33. 17-18 Haziran 1992’de Çıldır Gölü’nde üç adada yaklaşık 900 çift üremiş, 291 yavru sayılmış, bunların çoğu büyük olsa da henüz uçamıyordu. Aynı bölgede 28-29 Mayıs 1999’da kuzeybatı kıyısının 7 km açığındaki adalarda iki kolonide toplam 350-370 çift kaydedilmiş, çiftlerin %95’inin 1 gün ile 3 hafta arasında değişen yaşlarda yavrulara sahip olduğu belirlenmiş, kalan bireylerin hala kuluçkada olduğu tespit edilmiştir. Çoğu yuvada üç yumurta bulunmuştur33. Bu kayıtlar ilk yumurtanın mayıs başında koyulduğunu gösterir ve Ermenistan’daki kolonilerden gelen verilerle tutarlıdır. Ermenistan’da yumurtadan çıkma dönemi mayıs sonudur35.

Alttürler ve Sınıflandırma

Monotipik bir türdür. İlk başta Larus taimyrensis’in alttürü olarak tanımlanan, daha sonraları sıkça kuzey gümüş martısının (Larus argentatus) ve tür olarak tanımlanmasından sonra gümüş martının alttürü olarak36 değerlendirilmiştir. Görünüşe göre Atlantik’ten ve Akdeniz havzası üzerinden erken zamanda gerçekleşen bir kolonizasyonun kalıntısıdır. Armenicus’un mitokondriyal DNA’sı görünüşe göre michahellis’e en yakın konumdadır33.

Büyük Kara Sırtlı Martı

Larus marinus, Great Black-backed Gull

Rastlantısal konuktur.

Türkiye’ye ulaşan bireylerin yıllarca aynı lokasyonlarda gözlenmesinden dolayı hemen hemen her yıl az sayıda kaydedilir. Kayıtların büyük çoğunluğu İstanbul, Kızılırmak Deltası ve Göksu Deltası’ndan gelmektedir. İlk kez 10 Eylül 2005’te İstanbul’da Kadıköy Mendirek’te görülen bir birey, 8 Kasım 2011’e kadar birçok kez gözlenmiş, hatta 13 Ekim 2010’da iki erişkin ve bir genç birey kaydedilmiştir. İç sularda 1979 yılında eylül sonunda Keban Barajı’nda bir birey37 ve 14 Mayıs 1997’de Hirfanlı Barajı’nda bir birey5 görülmüştür.Kıyı bölgelerinde de rastlanmaktadır.

Tür ilk kez Gonzelbach tarafından İzmir’de, Schrader tarafından ise 23 Nisan’da Mersin’de 1880’lerin başında kaydedilmiş olup bu tarih ve yer, modern kayıtlarla uyumludur24. 19. yüzyılın sonlarında ya da 20. yüzyılın başında erişkin bir erkek birey İstanbul Boğazı’nda toplanmış6 ve aynı yazar, 1888 ile 1894 yılları arasında bölgeden toplam 10 kayıt bulunduğunu, bunlardan bazılarının çok sayıda bireyi içerdiğini, Temmuz ayında ise üç bireylik bir grup kaydedildiğini belirtmiştir. 23 Temmuz 1966’da Bursa Gemlik’te bir genç bireyin gözlendiği bildirilmiş ancak detaylar verilmemiştir38.

Üreme

Türkiye’de yuvalamaz. Yayılış alanı Kuzey Atlantik kıyılarıdır.

Alttürler ve Sınıflandırma

Monotipik bir türdür.

Kutup Martısı

Larus hyperboreus, Glaucous Gull

Rastlantısal konuktur.

12 Aralık 2014’te Rize’de ilk kışındaki genç bir birey türün tek güncel kaydını oluşturur. 23 Şubat 1874’te İstanbul Boğazı’nda toplanmış olan genç dişi birey6 tek tahnit örneğini oluşturur. Aynı kaynakta, Alléon’un İstanbul Boğazı’nda iki erişkin birey gördüğünü iddia edilir.

Üreme

Türkiye’de yuvalamaz. Kuzey Kutup Denizi kıyılarında yaşar.

Alttürler ve Sınıflandırma

Türkiye’de vurulmuş örneğin tahnitini incelenememiştir. Yayılış alanı dikkate alındığında nominat alttürün olduğu beklenir.

Kara Sırtlı Martı

Larus fuscus, Lesser Black-backed Gull

Yaygın olarak nispeten az sayıda sayıda bulunan geçit türü ve az sayıda kış konuğudur.

Özellikle kıyı bölgelerinde az sayıda geçen bir türdür. İlkbaharda mart sonu ile mayıs sonu arasında nadiren görülür ve genellikle 200’den fazla bireyden oluşan gruplara rastlanır. İstanbul Boğazı’nda sonbahar geçişinde daha yüksek sayılarda düzenli olarak kaydedilir ve tek bir günde 1750 kuşa kadar ulaşabilen sayımlar yapılmıştır. İç Anadolu’da nadiren rastlanır ve görüldüğünde sayılar genellikle düşüktür. Doğu Anadolu’da ise seyrek olarak kaydedilir.

Kışlama nüfusunun 30 ila 90 birey arasında olduğu tahmin edilmektedir. 1999 Kış Ortası Su Kuşu Sayımlarında yalnızca bir birey kaydedilmiş olmasına rağmen bu tür için uygun birçok alan kapsam dışı kalmıştır. Marmara Bölgesi’nde, İstanbul Boğazı ve çevresi dışında nadiren görülür. Şubat 1997’de tüm Karadeniz kıyısı boyunca yapılan sayımlarda toplam sekiz birey kaydedilmiştir. Ege ve Akdeniz bölgelerinde ise daha fazla sayıda görülür.

Üreme

Türkiye’de yuvalamaz. Yuvalama alanı Batı ve Kuzey Avrupa ve Orta ve Doğu Sibirya’dır. Antalya Oymapınar BAraj Gölü’nde bulunan Gümüş Martı kolonisinde 2010-2015 yılları arasında bir erişkin bireyin Gümüş Martı ile melez bireyler oluşturma ihtimali vardır.

Alttürler ve Sınıflandırma

Nominat fuscus alttürü, özellikle göç sırasında en düzenli görülen alttürdür. Baltık Denizi kıyıları ve Avrupa Rusya’sının kuzeybatısında ürer, kışı ise Kızıldeniz ve Doğu Afrika kıyılarında geçirir28. Türkiye, bu alttürün göç rotası üzerindedir. Bunun dışında, Batı Avrupa’da yaşayan intermedius ve graelsii alttürleri kışın Ege ve Akdeniz kıyılarında görülür; benzer şekilde İsrail’de de kaydedilmiştir39. Daha doğuda üreyen ve “Sibirya martısı” olarak da bilinen heuglini alttürü ise kışın Türkiye’nin güney ve batı kıyılarında nadiren az sayılarda gözlenebilir.

Küçük Sumru

Sternula albifrons, Little Tern

Lokal olarak nispeten çok sayıda üreyen yaz konuğudur.

Başta sahiller ve iç kesimlerdeki lagünlerde, genellikle nisan ortasından eylül sonuna kadar görülür. En büyük üreme kolonileri Meriç Deltası’nda (200 çift), Büyük Menderes Deltası’nda (300 çift), Gediz Deltası’nda (205 çift), Seyfe Gölü’nde (500 çift) ve Çukurova’da (yaklaşık 300 çift) bulunmaktadır. Sultansazlığı’nda 67 çift40, 1987’de Çukurova’da tüm kıyı lagünlerine yayılmış 270 çift kaydedilmiştir41. Kızılırmak Deltası’nda 1992’de, çoğu nehir kıyısında olmak üzere 40-45 çift kaydedilmiştir. Güneydoğu Anadolu’da 1973’te Birecik’te 34 çift gözlenmiş, ancak daha sonra üreme kanıtına rastlanmamıştır. Türün bu bölgede ürediği ancak 1990’ların sonunda, özellikle Dicle Nehri boyunca birkaç noktada tespit edilmiştir.

Göç sırasında özellikle mayıs ve eylül aylarında daha yaygın olarak görülür. Genellikle küçük gruplar halinde kaydedilse de sonbaharda Karadeniz’in doğusu ve Akdeniz kıyılarında belirgin sayılara ulaşabilir.

Üreme

Yuvalama Alanı: Sahiller, iç kesimlerdeki göller ve nehirlerde bulunan adalarda ve kum tepelerinde ürer. Koloni büyüklüğü değişken olup en az 2-3 çiftten oluşur.
Yuvası: Çıplak kum, çakıl veya kuru çamur üzerine, sığ bir çukura yuva yapar.
Yumurta sayısı: Genellikle üç (91 yuva), bazen iki (16 yuva), nadiren bir (4 yuva) yumurta koyar.
Üreme dönemi: Üreme çoğunlukla mayısın ikinci yarısında veya haziranda başlar. MAR: 2 Haziran 1966’da Uluabat Gölü’nde yaklaşık 15 çiftten oluşan bir kolonide içinde yumurta olan dört yuva kaydedilmiş; 16 Eylül 1995’te Kocaçay Deltası’nda yavrularını besleyen bir çift gözlenmiştir42. EGE: Büyük Menderes Deltası Karine Gölü’nde 9 Mayıs 2003’te üreme alanında bulunan erişkinler gözlenmiştir. Aynı yerde 14 Mayıs 2007’de, yaklaşık 20 yeni ama boş yuva kazıntısı, içinde bir yumurta olan 16 yuva ve içinde iki yumurta olan bir yuva bulunmuştur. Yuvaların bazılarının aralarındaki mesafe sadece 1 metre olarak kaydedilmiştir. 26 Haziran 1999’da Büyük Menderes Deltası’nın başka bölgelerinde, içinde yumurta bulunan iki yuva ve yeni tüylenmiş bir yavru gözlenmiş; 25 Mayıs 2004’te ise kıyı lagünlerinde kuluçkaya yatmış birkaç erişkin kaydedilmiştir. AKD: Çukurova’dan en erken üreme kayıtları alınmış, 9 Mayıs 1989 ve 11 Mayıs 1990’da içinde üç yumurta olan birçok yuva kaydedilmiştir. Göksu Deltası’nda 26 Mayıs 1998 ile 11 Haziran 1992’de kuluçkaya yatmış erişkinler; 9 Haziran 1974’te her birinde üç yumurta olan dört yuva ve 16 Haziran 1974’te içinde yeni tüylenmiş yavru olan altı yuva kaydedilmiştir26. Yine aynı yerde 8 Haziran 1999’da, yumurtaların mayıs başında koyulduğunu gösterir şekilde yeni tüylenmiş iki yavru gözlenmiştir. 30 Nisan 1970’te Silifke yakınında çiftleşme öncesi kur davranışı gözlenmiştir. KAR: Kızılırmak Deltası’nda çiftlerin 9 Haziran 1992’de üremeye yeni başladıkları not edilmiştir12. İÇA: 3 Haziran 1982’de Sultansazlığı’nda, içinde 2-3 yumurta bulunan 50 yuva, içinde bir yumurta olan bir yuva ve içinde yeni tüylenmiş yavru olan iki yuva kaydedilmiştir40. Aynı bölgede 2 Haziran 1971’de Seyfe Gölü’nde içinde 2-3 yumurta bulunan 48 yuva kaydedilmiştir43. 19 Haziran 1992’de Kulu Gölü’ndeki bir adada içinde iki yumurta olan bir yuva tespit edilmiştir. DOA: 2 Temmuz 2005’te Malatya’daki Karakaya Barajı’nda gençleri besleyen 5-10 çift kaydedilmiştir.

Alttürler ve Sınıflandırma

Türkiye’de nominat alttürü bulunur. Çok yakın bir geçmişe kadar genellikle Sterna cinsi içinde sınıflandırılmıştır.

Gülen Sumru

Gelochelidon nilotica, Gull-billed Tern

Lokal olarak nispeten az sayıda bulunan yaz konuğu ve geçit türüdür.

Bozkır göllerinde, tuzlalarda ve lagünlerde ürer. En büyük koloni, 2 Temmuz 1971’de Kulu Gölü’nde kaydedilen 1000 çiftlik üreme grubudur44. Burada son yıllarda ise maksimum 450 çift kaydedilmiştir. Seyfe Gölü’nde eskiden 1000 çifte kadar ulaşan popülasyon, günümüzde 500 çifte kadar gerilemiştir. Ege Bölgesi’nde birçok küçük koloni bulunmaktadır. Doğu Anadolu’da en büyük koloni, Bulanık Ovası’nda yuvalayan maksimum 300 çifttir. Van Gölü Havzası’ndaki diğer alanlarda ise daha az sayıda üremektedir.

Geçmişte Ereğli Sazlığı’nda maksimum 200 çift, Karapınar Ovası’nda ise 80 çift ürediği bilinmektedir. Ancak, bu alanlardaki sulakalanların kurutulması ve habitat kaybı nedeniyle artık ürememektedir. 50 çiftten az sayıda birkaç alanda daha ürediği veya üremeye devam ettiği tahmin edilmektedir.

Genellikle az sayıda ve yaygın bir geçit türüdür. İlkbahar göçü mart başından itibaren görülmeye başlar, nisanın ikinci haftasında en yüksek sayılara ulaşır. Sonbahar göçü ise ağustos ortasından ekim sonuna kadar devam eder. Karadeniz Bölgesi’nde nadir bir ilkbahar ve sonbahar göçmenidir. Nadiren de olsa tek bireyler kıyı bölgelerinde kışlayabilir.

Üreme

Yuvalama Alanı: Tuzlu ve acı göllerdeki adalarda, nehirlerdeki kum ve çakıl adalarında koloniler halinde yuvalar. Koloniler genellikle 80-300 çift arasında değişir. Koloniler bazen Akdeniz Martısı, İnce Gagalı Martı, Karabaş Martı, Sumru ve Küçük Sumru gibi diğer türlerle mesafeli bir birliktelik içinde bulunur.
Yuvası: Çıplak zemine açılmış sığ bir çukurdur. Yakındaki otlar ve bitki örtüsü ile cılız bir şekilde astarlanabilir.
Yumurta sayısı: Genellikle 3 yumurta bırakır, nadiren tek yumurta tespit edilmiştir.
Üreme dönemi: İlk yumurtalar nisan sonu ile mayıs başında bırakılır. İlk yavrular mayıs ortasında yumurtadan çıkar, haziran sonu itibarıyla iri ve uçmaya hazır yavrular gözlenir. Üreme tarihleri ana kolonilerde genellikle sabittir. İÇA: Haziran ortasında Seyfe Gölü’nde, haziran sonunda Bolluk Gölü’nde ve temmuz ortasında Kulu Gölü’nde içinde yumurta bulunan yuvalar tespit edilmiştir. Bunların çoğunun telafi kuluçkası olduğu düşünülmektedir.

Alttürler ve Sınıflandırma

Türkiye’de nominat alttürü bulunur.

Hazar Sumrusu

Hydroprogne caspia, Caspian Tern

Lokal olarak nispeten az sayıda bulunan yaz konuğu ve yaygın olarak görülen geçit türüdür. Az sayıda kışlar.

Tuzlu sulakalanlarda bulunur. Ege’de Gediz ve Büyük Menderes Deltası’nda, İç Anadolu’da ise Tuz Gölü’nde yuvalar. Gediz Deltası’nda 1995’te dört ayrı kolonide toplam 103 çift üremiştir45. 2003 yılında Büyük Menderes Deltası Karina Gölü’ndeki küçük bir adada toplam 28 çift iki sıkışık grupta yuvalamıştır. Tuz Gölü’ndeki koloni, geçmişte 25 çifte kadar ulaşırken, günümüzde birkaç çifte kadar azalmıştır. Van Gölü Havzası ve Bulanık Ovası’nda az sayıda ve düzensiz olarak ürediği bilinmektedir. Güney Keban Baraj Gölü’ndeki adalarda ise 2000 yılında 25 çiftin yuvaladığı saptanmıştır46.

Geçit sırasında ülke genelinde daha yaygın görülse de sayıları düşüktür. Genellikle kıyısal alanlarda rastlanır, iç sularda ise nadirdir. Finlandiya’da halkalanmış bir birey, Ege kıyılarında kaydedilmiştir7. Karadeniz kıyısında oldukça nadir bir türdür. İlkbaharda çok seyrek görülür, sonbaharda ise ağustos-ekim ayları arasında rastlanabilir. Kışın, Ege ve Akdeniz’deki nehir deltalarında az sayıda kaydedilir, en sık Adana’daki sulakalanlarda görülür27. 20 Ocak 2005’te Adana Tuzla Gölü’nde 23 birey sayılmıştır.

Üreme

Yuvalama Alanı: Küçük koloniler halinde, tuzlu göllerin çıplak veya deniz kabuğu ile kaplı alçak adalarında yuvalar. Gediz Deltası’nda bazı koloniler sık ve derli topludur, birkaç çift birbirine yakın bulunur, diğer koloniler dağınık olabilir ve yuvaların arasında birkaç metre bulunabilir.
Yuvası: Yuva sığ bir çukur olup ya astarsızdır ya da bitki çerçöpüyle hafifçe astarlanmıştır.
Yumurta sayısı: Genellikle 2-3 yumurta koyar.
Üreme dönemi: Nisan ortasından itibaren yumurta koyar, yavrular mayıs sonu çıkar. EGE: 2003 yılında Büyük Menderes Deltası Karina Gölü’ndeki küçük bir adada 23 Nisan’da üç yuvada üç yumurta, 10 yuvada 1-2 yumurta ve 10 yeni kazılmış boş yuva tespit edilmiştir. 9 Mayıs’ta yapılan gözlemde ise dokuz yuvada üç yumurta, 17 yuvada iki yumurta ve iki yuvada birer yumurta bulunmuş, toplam 28 yuvada ortalama 2,2 yumurta sayılmıştır. Aynı bölgede 27 Haziran 1999’da geç bir yuvada iki yumurta kaydedilmiş ve bunun telafi kuluçkası olduğu düşünülmüştür. 26 Mayıs 2004’te yapılan gözlemde tüm yuvalarda yumurta olduğu belirlenmiştir. İÇA: Tuz Gölü’nde Mayıs 1969’da 15 çift yuvalamış, 13 yuva iki tane, kalan yuvalarda 3 yumurta bulunmuş, 31 Mayıs 1971’de toplam 19 yuvanın her birinde 2-3 yumurta veya yavru görülmüş, toplam 12 yavrunun en büyüğü yaklaşık 8 günlük olduğu düşünülmüş ve ilk yumurtlama tarihi 2 Mayıs olarak hesaplanmıştır. Erişkinlerin de 28 Mayıs 1974’te oldukça dağınık konumlanmış yuvalarda kuluçkada oldukları, sadece bir yuvada yumurtadan yeni çıkmış tek bir yavru görülmüştür47.

Alttürler ve Sınıflandırma

Monotipik bir türdür.

Bıyıklı Sumru

Chlidonias hybrida, Whiskered Tern

Yaygın olarak çok sayıda bulunan yaz konuğu ve geçit türüdür. Az sayıda kışlar.

Batı ve iç bölgelerdeki sulakalanlarda, genellikle yüksek sayılarda kaydedilir. Meriç Deltası’nda 500 çift, Sultansazlığı’nda ise 400 çift ürediği bilinmektedir. 1972’de Gönenç Gölü’nde 10 çift, 1975’te Hotamış’ta 30 çift ve Çavuşçu Gölü’nde 100 çift kaydedilmiştir17. 1998’de Uluabat Gölü’nde, tamamı nilüfer yaprakları üzerinde olmak üzere en az 660 yuva tespit edilmiş, sık nilüferlerin bulunduğu bir koyda 392 çiftin bir arada ürediği gözlenmiştir48. Bu noktanın uzun süredir düzenli olarak kullanılan bir üreme alanı olduğu düşünülmektedir. Üreme alanlarında nisan sonundan ağustos sonuna dek görülür.

Ülke genelinde geçit sırasında sık görülür ve en yüksek sayılar batı ve orta bölgelerde kaydedilir. İlkbahar göçü nisan sonundan haziran başına kadar sürer, Akdeniz’de ise en erken 30 Mart’ta görülmüştür. Sonbahar göçü ağustos ortasında başlar ve eylül sonuna kadar devam eder. Nadiren ekim ortasına kadar sürebilir.

Kış aylarında az sayıda birey Ege ve Akdeniz kıyılarındaki lagün ve göllerde kaydedilir.

Üreme

Yuvalama Alanı: Göllerin, nilüfer gibi suda büyüyen bitkilerin bulunduğu korunaklı bölgelerinde koloniler halinde ürer. Koloniler büyük olabilir.
Yuvası: Saz ve diğer sucul bitkilerden oluşan küçük bir yığının, yüzen nilüferlerle iç içe geçirilmesiyle oluşur.
Yumurta sayısı: Sultansazlığı’nda biri 1, diğeri 3 yumurtaya sahip 2 yuva tespit edilmiştir40. Uluabat Gölü’nde ikisinin içinde 2, diğer ikisinin içinde 3 yumurta bulunan 4 yuva gözlenmiştir.
Üreme dönemi: aziran başında yumurta koyar, yavrular temmuz sonunda gözlenir. MAR: 2 Haziran 2006’da Uluabat Gölü’nde yumurtalar kaydedilmiştir. Koloniler mayıs ortasından itibaren aktiftir. 2-3 Haziran 2006’da Uluabat Gölü’nde yuva malzemesi taşıyan birçok erişkin, 28 Haziran 1973’te ise yavrularına yiyecek taşıyan erişkinler gözlenmiştir. İÇA: 2 Haziran 1975’te Sultansazlığı’nda biri 1, diğeri 3 yumurtaya sahip 2 yuva tespit edilmiş, 22 Temmuz 1981’de yeni tüylenmiş yavrular kaydedilmiştir40. Aynı bölgede, 25 Temmuz 1971’de Yarma yakınında ve 3 Ağustos 1971’de Akşehir Gölü’nde yeni tüylenmiş yavrular gözlenmiştir.

Alttürler ve Sınıflandırma

Türkiye’de nominat alttürü bulunur.

Kara Sumru

Chlidonias niger, Black Tern

Birkaç alanda üreyen yaz konuğudur, yaygın olarak nispeten az sayıda görülen geçit türüdür.

Bilinen ana üreme alanı Meriç Deltası’nda 250 çiftlik bir koloni, Uluabat Gölü’nde 1-5 çiftlik bir nüfus bulunmaktadır. Marmara’daki diğer alanlarda ve muhtemelen İç Anadolu’da da ürediği tahmin edilmektedir. Doğu Anadolu’da ürediğine dair herhangi bir kanıt bulunmamakla birlikte, bu olasılık değerlendirilmiştir7.

Göç sırasında daha yaygın olarak görülür ve sayıca daha fazladır. Ülkenin doğusunda nispeten seyrek olmasına rağmen, genellikle makul sayılarda kaydedilir. İlkbahar göçü nisan-mayıs ayları arasında gerçekleşir. Sonbahar göçü temmuz başında başlar, ağustos-ekim ayları arasında gözlenir ve en yoğun geçiş eylülde gerçekleşir. Burdur Gölü’nde 2000’in üzerinde bireyin bir arada görüldüğü kayıtlar bulunmaktadır. Ayrıca, Kızılırmak Deltası’nda 18 Aralık 2005 tarihli bir kış kaydı mevcuttur49.

Üreme

Yuvalama Alanı: Göllerin, nilüfer gibi suda büyüyen veya yüzen bitkilere sahip korunaklı bölgelerinde, küçük koloniler halinde ürer.
Yuvası: Yuvası, sazlardan ve su bitkilerinden oluşan bir yığının üzerine yerleştirilmiş veya büyümekte olan bir bitkiye tutturulmuş, tepesinde daha ince malzemelerle astarlanmış bir deliğe sahip bir yapıdır.
Yumurta sayısı: Türkiye’de gözlenen yumurta sayısı hakkında ayrıntılı bilgi bulunmamaktadır. Diğer bölgelerde olağan yumurta sayısı üçtür. MAR: Uluabat Gölü’nde 2 Haziran 1966’da yüzen bitkilerin üzerinde 15-20 çiftin yuvaladığı gözlenmiştir. R. F. Porter tarafından incelenen üç yuvadan biri boş, diğer ikisinde ise sırasıyla iki ve bir yumurta bulunmuş, bu yuvaların büyük olasılıkla tamamlanmamış kuluçkalar olduğu belirtilmiştir. Yine Uluabat Gölü’nde Mayıs 1967’de toplam yaklaşık 100 çifte sahip dört koloni kaydedilmiş, Mayıs 1969’da ise 40 bireye kadar kuş ve yuvalama davranışı gözlenmiştir. 15 Mayıs - 20 Haziran 1998 arasında en az üç çiftin bıyıklı sumru kolonisi içinde yuvaladığı belirlenmiştir48. İÇA: 1967’de Eber Gölü’nde toplam 15 çifte sahip iki koloni kaydedilmiş, 8 Mayıs’ta burada yuva yapma davranışı gözlenmiştir.

Alttürler ve Sınıflandırma

Türkiye’de nominat alttürü bulunur.

Ak Kanatlı Sumru

Chlidonias leucopterus, White-winged Tern

Lokal olarak nispeten az sayıda üreyen yaz konuğu, oldukça yaygın olarak çok sayıda bulunan geçit türüdür.

Özellikle doğu bölgelerindeki sulakalanlarda yaz boyunca gözlenir7. İç ve Doğu Anadolu’da üremenin sanıldığı kadar nadir olmadığı düşünülmüştür. Nitekim 17 Haziran 2010’da Erzurum Ovası’nda yaklaşık 400 bireyin ürediği tahmin edilmiş, gagalarında yiyecek taşıyan kuşların belirli noktalara gidip geldiği ve bataklıkta uzun süre kaldığı gözlenmiştir. Ancak koloniye ulaşılamamıştır. Aynı gözlemciler haziran ortasında Doğubayazıt’ta 5000, Çaldıran Ovası’nda ise 1000 birey kaydetmiştir. Benzer şekilde Sultan Sazlığı’nda da ürediği gözlenmiştir.

Her iki mevsimde de gözlense de özellikle bahar göçü sırasında yoğundur. İlkbahar göçü nisan ortasından haziran başına kadar sürer, en yoğun geçiş nisan sonu ile mayıs ortasında, özellikle güney ve doğu bölgelerinde kaydedilir. Kuzeydeki bireyler genellikle güneye göre iki hafta daha geç görülür, genç bireyler ise erişkinlerden daha geç göç eder. Büyük sayılara düzenli olarak rastlanır50. Örneğin 13 Mayıs 1993’te Erzurum Ovası’nda 15.000-20.00051, 6 Mayıs 2004’te Sodalı Gölü’nde 11.500 birey sayılmıştır. Sonbahar göçü temmuz ortasından ekim ortasına kadar devam eder, en yoğun geçiş eylül sonunda gerçekleşir. İç Anadolu’da 25 Ekim, Akdeniz’de ise 21 Ekim’deki gözlemler sonbahar göçünün en geç kayıtlarıdır. Batı ve orta bölgelerde sürüler nadiren 100 bireyi aşar.

Nadiren tam erişkin kıyafetinde kışı geçiren bireylere giderek artan sıklıkla rastlanmaktadır.

Üreme

Yuvalama Alanı: Koloniler halinde sulakalanların kenarındaki ıslak çayırlarda yuvalar.
Yuvası: Türkiye’de yuva bilgisi yoktur
Yumurta sayısı: Türkiye’de yumurta sayısı bilinmemektedir.
Üreme dönemi: Haziran ve temmuz aylarında yavrulara rastlanabilir, ancak düzensiz ürediği düşünülmektedir. Üreme kolonilerinde kuşlar 2-3 ay boyunca kalır ve bu süre zarfında oldukça gürültülü ve dikkat çekici oldukları için fark edilmemeleri mümkün değildir. İÇA: 5 Temmuz 1969’da Mogan Gölü’nde tamamen tüylenmiş bir genç birey, 31 Temmuz 1969’da ise Temelli’de üç genç gözlenmiştir. Bu gençlerin burada yumurtadan çıkmış olmaları olasıdır. 19 Haziran 1975’te Seyfe Gölü’nde bir çift, iki erişkin ve üç yavru kaydedilmiştir43. KAR: 16 Haziran 1983’te Yeniçağa Gölü’nde iki erişkin ve bir tüylenmiş yavru gözlenmiştir52. 17 Temmuz 1992’de Kızılırmak Deltası’nda gençleri beslemekte olan erişkinler kaydedilmiştir12. DOA: 17 Temmuz 1986’da Haçlı Gölü’nde üçü genç olmak üzere toplam dokuz birey gözlenmiştir, ancak bu gençlerin Türkiye’de yumurtadan çıktığına dair kesin bir kanıt yoktur. 4 Haziran 2002’de Doğubayazıt yakınındaki Saz Gölü’nde küçük kolonilere ait olduğu düşünülen 150 birey gözlenmiştir. Aynı yerde 28 Mayıs 2003’te yaklaşık 100 erişkin kaydedilmiş, ancak bu gözlemlerde de üremeyi doğrulayan kesin bir kanıt bulunmamıştır. 10 Haziran 2005’te üreme için uygun habitatın bulunduğu Malatya’daki Karakaya Barajı’nda yaklaşık 20 erişkin gözlenmiştir. Yine aynı yerde 18 Temmuz 2005’te, 10-15 tanesi gençlerden oluşan 35’ten fazla birey kaydedilmiş ve gençlerin bir kısmının erişkinler tarafından beslendiği not edilmiştir. Ancak üreme ile ilgili kesin bir kanıt bulunmadığından, bu bireylerin sadece kısa süreliğine kalan göçmen kuşlar olduğu düşünülmektedir.

Alttürler ve Sınıflandırma

Monotipik bir türdür.

Kutup Sumrusu

Sterna paradisaea, Arctic Tern

Rastlantısal konuktur.

Türün Türkiye’de altı kaydı bulunmaktadır. İlk kayıt, 27 Mayıs 1915’te Marmara Denizi’nde alınan iki erişkin bireydir6. Sonraki kayıtlar, 4 ve 5 Eylül 1959’da Boğazlar’da gözlenen bir ve iki birey53, 25 Mayıs 1969’da Van Gölü yakınındaki Ahlat’ın batısında fotoğraflanan dört birey54 ve 1 Mayıs 1970’te Ağrı’daki Taşlıçay ve Yoncalı arasında kaydedilen iki bireydir55. Daha yakın tarihli gözlemler ise 27 Nisan 1996’da Dalyan’daki İztuzu kumsalı açıklarında11 ve 12-27 Mayıs 2005’te Bodrum yakınlarındaki Tuzla Milas’ta en fazla dört bireyin gözlenmesidir.

1971 yılı temmuz sonunda Karadeniz’den bildirilen kayıtlar56 kanıt yetersizliği nedeniyle reddedilmiştir7. Tür, Kıbrıs ve İsrail’de rastlantısal olarak kaydedilmiş olup57, Yunanistan’da ise en az sekiz kez görülmüştür58.

Üreme

Türkiye’de yuvalamaz.

Alttürler ve Sınıflandırma

Monotipik bir türdür

Sumru

Sterna hirundo, Common Tern

Yaygın olarak nispeten çok sayıda üreyen yaz konuğu ve geçit türüdür.

Kıyı kesimlerinde ve iç bölgelerdeki çeşitli sulakalanlarda bulunur. En büyük üreme kolonileri Manyas Gölü’nde (500 çift), Gediz Deltası’nda (2150 çifte kadar) ve Göksu Deltası’nda (100 çifte kadar) kaydedilmiştir. En önemli üreyen popülasyon, 1996 yılında tahminen 2150 çift olarak hesaplanan Gediz Deltası’ndakidir45. İç Anadolu’daki kolonilerin çoğunda 50-100 çift arasında ürediği bilinmektedir. 2 Haziran 1971’de Seyfe Gölü’nde 60 çiftten oluşan koloni sayılmıştır. 29 Mayıs 1999’da Çavuşçu Gölü’ndeki bir adada 100 çiftin yuvaladığı gözlenmiştir. Doğu Anadolu’da da bazı sulakalanlarda ürediği tahmin edilmektedir.

Bahar göçü mart ortasında başlar ancak bu dönemde daha az sayıda görülür. Sonbahar göçü ise daha yoğun olup ağustos başından ekim ortasına kadar sürer. En yüksek geçiş, Doğu Karadeniz’de bazen büyük sayılara ulaştığı eylül ayında kaydedilmiştir. Daha nadir olarak kasım ortasına kadar gözlenebilir.

Nadiren kışın görülebilir. Aralık sonu ile şubat başı arasında Akdeniz’de kaydedilen bireylerin de geç ya da erken göçmenlerden ziyade kışlayan kuşlar olması mümkündür.

Üreme

Yuvalama Alanı: Koloniler genellikle 80 çiftten az olsa da, 1966’da Manyas Gölü’nde 500 çifte kadar büyük kolonilere de rastlanmıştır. Nadiren tek başına, bazen Gülen Sumru ve Küçük Sumru gibi diğer türlerle birlikte ürer. Hem kıyı hem de iç kesimlerdeki göllerde, su basmış alanlarda, nehir kıyılarında ve kıyıya yakın adalarda yuvalar. Genellikle kum, çamur ve çakıldan oluşan alçak adalar tercih edilir. Uluabat Gölü’nde yüzen bitkilerin içinde yuvaladığı da kaydedilmiştir48.
Yuvası: Genellikle yerde, astarsız veya yakındaki bitkilerle astarlanmış sığ bir çukurdur.
Yumurta sayısı: Genellikle 3, nadiren 2 yumurta bırakır.
Üreme dönemi: Üreme dönemi uzundur, yuvalama alanlarındaki su seviyesi ve martı gibi baskın türlerin üreme döngüsüne göre gecikebilir. Genellikle mayıs sonu ile temmuz arasında yumurta koyar. Yavrular eylüle kadar görülebilir. MAR: 19 Haziran 1973’te Büyükçekmece’de, yumurtaların mayıs başında koyulduğunu gösteren 4 tüylenmiş yavru gözlenmiştir. 2 Haziran 1966’da Uluabat Gölü’nde yaklaşık 30 çiftten oluşan bir kolonide, içinde yumurta bulunan 4 yuva kaydedilmiştir. Ayrıca, 14 Mayıs’ta ve sonrasında içinde yumurta bulunan yuvalar gözlenmiş, 11 Temmuz 1966’da ise Kocaçay Deltası’nda tüylenmiş yavrular görülmüştür42. EGE: 14 Mayıs 2007’de Karine Gölü’nde yapılan gözlemde, üremenin hala erken aşamada olduğunu gösteren ve yalnızca bir yumurtası bulunan tamamlanmamış kuluçkaya sahip 2 yuva kaydedilmiştir. 27 Haziran 1999’daki gözlemde ise çiftlerin çoğunun farklı gelişim seviyelerinde yavruya sahip olduğu, ancak birkaç yuvada hala yumurta bulunduğu görülmüştür. 23 Mayıs 1950’de Aliağa yakınındaki bir adacıktan 2 yumurta toplanmıştır31. AKD: Göksu Deltası’nda erişkinlerin 15 Mayıs’tan itibaren kuluçkaya yattıkları gözlenmiş, 19 Mayıs 1999’da ise Akgöl’de yaklaşık 100 bireyin kum şeridi üzerinde kuluçkada olduğu kaydedilmiştir. Temmuz başında ise tüylenmiş yavrular gözlenmiştir. KAR: 10 Haziran 1975’te Fatsa’da, açıkta bulunan küçük bir adacıkta üremekte olan 30-50 çift kaydedilmiştir. Geç tarihlerde gözlenen yumurtalı yuvalar, büyük olasılıkla kaybedilen kuluçkaların yerine yeniden yumurtlandığını göstermektedir. İÇA: 2 Haziran 1971’de Seyfe Gölü’nde 60 çiftten oluşan bir kolonide yapılan gözlemde, yumurtaların yaklaşık 10 Mayıs’ta koyulduğunu gösteren 48 çiftin yuvasında yumurta, geri kalan yuvalarda ise yavrular bulunmuştur43. 26 Temmuz 1971’de Yarma’da hala kuluçkada olan çiftler gözlenmiştir. DOA: Mayıs sonunda Erçek Gölü’nde, haziran başında ise Malatya’daki Murat Nehri’nde ve Karakaya Barajı’ndaki çakıl adalarında kuluçkada olan erişkinler gözlenmiştir.

Alttürler ve Sınıflandırma

Orta Asya’da bulunan tibetana alttürüne benzer kuşların Ortadoğu’da görüldüğüne dair iddialar olmuşsa da, büyük olasılıkla Türkiye’de görülenlerin hepsi nominattır.

Kara Gagalı Sumru

Thalasseus sandvicensis, Sandwich Tern

Lokal olarak az sayıda ürer. Yaygın olarak nispeten çok sayıda tüm yıl görülür.

Ege ve Marmara kıyılarında lokal olarak az sayıda yuvalar. İlk kez 1980’lerin ortasında Gediz Deltası’nda ürediği keşfedilmiş, son yıllarda Hersek Lagünü’nde 6 çiftin ürediği belirlenmiştir. Bunun dışında, Enez Lagünleri, Büyükçekmece Lagünü ve Kocaçay Deltası’nda da düzensiz olarak üreyebilir.

Kış aylarında tüm kıyılarda yaygın olarak görülür. Karadeniz’in kuzeyinde üreyen kuşlar da güneye inerken Karadeniz kıyısı boyunca geçit sırasında rastlanır. Eylül sonundan nisan başına kadar gözlenebilir. Karadeniz kıyılarında genellikle az sayıda bulunurken, Kızılırmak Deltası ve Samsun civarında daha düzenli görülür, ancak genellikle 100 bireyden az kaydedilir. Ege’de ekim sonundan mayıs sonuna kadar gözlenir ve çoğunlukla az sayıdadır. Akdeniz’de kasım başından mart sonuna kadar kaydedilse de zaman zaman 50 bireye kadar ulaşan gruplar da gözlenmiştir. En yüksek sayılar şu kayıtlarda bildirilmiştir: Ocak 1972’de Büyükada ile Yalova arasında yaklaşık 450 birey, Mart 1974 ve Kasım 1970’te Büyükçekmece’de sırasıyla 231 ve 150 birey, Ocak 1987’de Kavak Deltası’nda 170 birey ve 1972’de Büyük Menderes Deltası’nda yaklaşık 100 birey.

Üreme

Yuvalama Alanı: Deniz kıyısındaki lagünlerde kum adalarında yuvalar.
Yuvası: Yere, astarsız sığ bir çukur şeklindedir. Diğer bölgelerde kolonilerin yoğun olduğu ve yuvaların birbirine 0,5 metreden daha yakın konumlandığı bilinmektedir.
Yumurta sayısı: Genellikle iki yumurta bırakır, ancak nadiren yılda bir kez kuluçkaya yatabilir.
Üreme dönemi: Yumurtalar çoğunlukla mayıs ayında bırakılır. EGE: Gediz Deltası’nda 1984-1988 yılları arasında, deltanın tuzlu lagünlerinde bulunan ve Akdeniz Martısının ürediği adalarda ürediği doğrulanmıştır. 1996 yılı mayıs ayı başında yapılan çalışmada, bu kolonide 53 çift Kara Gagalı Sumru ve 97 çift Akdeniz Martısı kaydedilmiştir45.

Alttürler ve Sınıflandırma

Türkiye’de nominat alttürü bulunur.

Tepeli Sumru

Thalasseus bengalensis, Lesser Crested Tern

Rastlantısal konuktur.

Türkiye’de ilk olarak 28 Mayıs 1973’te Göksu Deltası’nda ilk yaşındaki bir birey gözlenmiş, ancak tanımlaması yüzeysel kalmıştır26. 5 Haziran 2003’te yine Göksu Deltası’nda deniz üzerinde hızla uçarken görülen bir birey kaydedilmiş, ancak ayrıntılı tanımı yapılmamıştır. 13 Mart 2004’te Küçük Menderes Deltası’nda gözlenen bireyin kısa bir tanımı mevcuttur59. Dördüncü kayıt ise 26 Aralık 2004’te Belek Eleri sahilinde ayrıntılı şekilde tanımlanan bir bireye aittir (A.-A. Weller). Sonra 24 Ocak - 4 Şubat 2023 tarihleri arasında Mersin Taşkıran Plajı’nda iki birey (T. Uca), 18 Kasım 2023’te Mersin Limanı mendireğinde bir birey (M. Erturhan) ve 24 Şubat 2024’te Mersin ODTÜ Deniz Bilimleri Enstitüsü’nde bir birey (K. Özkan) gözlenmiştir.

Tür, üremeksizin İsrail’in Eilat bölgesinde düzenli ancak nadir bir bahar ve yaz konuğu olarak kaydedilmektedir39. Tarihsel olarak Lübnan sahili açıklarındaki bir adada ürediği bilinmektedir60.

Üreme

Türkiye’de yuvalamaz. Akdeniz’deki en yakın üreme alanı Libya kıyılarındadır ve bu, türün Akdeniz’de bilinen tek üreme alanıdır.

Alttürler ve Sınıflandırma

Türkiye kayıtları alttür düzeyinde tanımlanmamıştır. Akdeniz’de yuvalayan emigratus alttürünün bulunması olasıdır.